Перифериялық (шеткері) көру
Шеткері орналасқан сауытшалар және таяқшалар көру алаңы және жарық сезумен сипатталатын перифериялық көруге жауапты.
Перифериялық көру жітілігі орталық көру жітілігіне қарағанда әлдеқайда төменірек. Бұл — тор қабықта шеткері аймақтарына қарай сауытшалардың орналасу тығыздығының азаюына байланысты. Тор қабықтың перифериясымен қабылданатын заттардың кескіні айқын емес, бірақ бұл кеңістікте бағдарлануына жеткілікті. Перифериялық көру, әсіресе қимыл әрекетіне алғыр, ал бұл төніп тұрған қауіп-қатерді тез байқап, адекватты әрекет етуіне жағдай жасайды.
Көру алаңы
Көру алаңы — көз қозғалмай тұрған кезде көрінетін кеңістік. Көздің көру кеңістігінің өлшемі тор қабықтың оптикалық іскер бөлігінің шекарасымен және беттің шығыңқы бөліктерімен анықталады: мұрынның қыры, көз шарасының жоғарғы қыры, беттің шығыңқы бөлігі.
Көру кеңестігін анықтау. Көру алаңын тексерудің үш тәсілі бар: бағдарлау әдісі (шамалап тексеру әдісі), кампиметрия және периметрия.
Көру алаңын зерттеудің бағдарлау әдісі. Дәрігер науқастан 50—60 см қашықтықта қарама-қарсы отырады. Тексерілуші алақанымен сол көзін жабады, ал дәрігер өзінің оң көзін жабады. Науқас оң көзімен қарсысындағы дәрігердің сол көзіне тігіліп қарап отырады. Дәрігер объектті (бос қолдың саусағын) шеттен ортаға қарай, яғни науқастың көзі тігілген нүктеге дейін, сол сияқты жоғарыдан, төменнен, самай және мұрын жақтан, сонымен қатар аралық радиустарынан да тексереді. Кейін сол көзді де оң көзді тексерген сияқты тексереді.
Зерттеудің нәтижесін қорытындылағанда дәрігердің көру алаңымен салыстырады (дәрігердің көру алаңында патологиялық өзгерістер болмауы тиіс). Егер науқас пен дәрігер объектінің пайда болғанын бір мезетте байқаса және оны көру алаңының барлық бөліктерінде көрсе, онда науқастың көру алаңы қалыпты болып есептеледі. Егер де науқас объекттің пайда болғанын дәрігерден кеш байқаса, онда сол жақтағы көру алаңы тарылған деп есептеледі. Объекттің көру алаңының әлдеқандай бөлігінде жоқ болуы скотоманың бар болғанын анықтайды.
Кампиметрия. Кампиметрия — тегіс беткейде арнайы аспаптар (кампиметр) арқылы көру алаңын зерттеу әдісі. Кампиметрияны орталықтан 30—40°дейінгі бөліктерді зерттеу үшін, яғни соқыр дақтың көлемін, орталық және орталық маңы скотомаларды анықтау үшін қолданады.
Кампиметрия үшін өлшемі 1 х 1 немесе 2×2 м қара матадан жасалған экран немесе қара күңгірт тақтаны қолданады. Зерттелушіден экранға дейінгі қашықтық — 1 м, экранның жарықтануы — 75—300 лк. 50— 70 см ұзындығымен қара таяқшаның тегіс ұшына желімденген, 1—5 мм диаметрлі ақ объект қолданады.
Кампиметрия кезінде науқастың басы иекке арналған демеуішке дұрыс орнатылуы (еңкейіңкісіз) қажет және капиметрия ортасындағы белгіге нақты көз тігуі қажет, науқастың екінші көзін жабамыз. Дәрігер біртіндеп радиус бойынша объектіні кампиметрдің сырт бөлігінен ортасына қарай жылжыту керек (соқыр дақтың орналасқан көлденең жағынан бастайды). Науқас объекттің жоқ болғанын айтуы тиіс. Көру алаңының тиісті бөлігін нақты тексеру арқылы скотоманың шекарасын анықтайды және арнайы сызба арқылы нәтижесі белгіленеді. Скотоманың көлемі, сол сияқты көздің тігілу нүктесінен оның қашықтығын бұрыштық гра- дуста белгіленеді.
Периметрия. Периметрия — ойыс сфералық беткейдегі доға немесе жартылай сфера тәріздес арнайы аспаптар (периметр) арқылы көру алаңын зерттеу әдісі. Кинетикалық периметрияны (қимылдайтын объектімен) және статистикалық периметрияны (ауыспалы жарықтықтың қозғалмайтын объектімен) ажыра- тады. Қазіргі танда статистикалық периметрияны жүргізу үшін авто- матты периметр колданады.
Кинетикалық периметрия. Бағасы арзан Ферстер периметрі ең көп тараған. Бұл — ішкі жағынан қара күңгірт бояумен жабылған және сырткы беткейінде — 0° ортасынан 90° перифериясына дейін бөлгіштері бар 180°-тық доға. Көру алаңының сыртқы шекарасын анықтау үшін 5 мм диаметрлі ақ объектіні колданады, скотомдарды анықтау үшін — 1 мм диаметрлі ақ объектіні колданады.
Зерттелуші терезеге арқасымен отырады (периметрдің доғасы күндізгі жарықтан 160 лк аспауы қажет), иегі мен маңдайы арнайы демеуішке орнатылады және бір көзімен доғаның ортасындағы белгіге тігіліп қарауы қажет. Екінші көзді жабады. Объектіні доға бойымен шеткеріден ортасына қарай 2 см/с жылдамдығымен жылжытып отырады. Зерттелуші объектінің пайда болғанын айтады, ал зерттеуші сол кездегі доғаның қай бөліндісінде объектінін тұрғанын байқайды. Бұл осы берілген радиустың көру аланының сыртқы шекарасы болады. Көру алаңының сыртқы шекарасын анықтау үшін 8 (45° арқылы) немесе 12 (30° арқылы) радиуспен жүргізіледі. Көру алаңының барлық жағында көру функциясының сақталғанына көз жеткізу үшін әр меридианда орталыққа дейін тест объект жүргізу керек.
Қалыптыда, 8 радиус бойында, ақ түске көру алаңының орташа шекарасы келесідей: ішке қарай — 60°, жоғары ішке — 55°, жоғарыдан — 55°, жоғары сыртқа қарай — 70°, сыртқа қарай — 90°, төменнен сыртқа — 90°, төменнен — 65°, төменнен ішке — 50°
Түсті объектілерді қолданған периметрдін мағлұматы көбірек, өйткені түрлі-түсті көру алаңында өзгерістер ертерек дамиды. Осы түстін көру алаңының шекарасы болып зерттелушінің түсті дұрыс анықтаған кездегі объектінің орналасу қалпы саналады. Әдетте көк, қызыл және жасыл түстер қолданылады. Ақ түске ең жақын көру алаңының шекарасы көк, одан кейін қызыл, ал орныққан нүктеге жақын — жасыл болады
Статикалық периметрия кинетикалыққа қарағанда пішінін және көру алаңындағы ақаудың дәрежесін анықтай алады.
Көру алаңының өзгерістері
Көру алаңының өзгерістері көру анализаторының әр түрлі бөлімдеріндегі патологиялық үдерістер арқылы дамиды. Көру алаңындағы ақаулардың ерекше сипатына байланысты анықтау топикалық диагностиканы жүргізуге қолайлы.
- Көру алаңының бір жақты өзгеруі (тек бір көздегі зақымдалған жағында) тор қабықтың немесе көру нервісінің зақымдалуымен негізделеді.
- Көру аланының екі жақты өзгеруі — патологиялық үдерістің хиазмада және одан да жоғары орналасқанында анықталады.
- Көру алаңы өзгерісінің үш түрін ажыратады:
- көру алаңындағы ошақты ақау (скотомалар);
- көру алаңының перифериялық шекарасының тарылуы;
- көру алаңының жартысының түсіп қалуы (гемианопсия).
Скотома — көру аланының перифериялық шекарасымен байланысты емес ошақты ақауы. Скотомалар түрімен, зақымдалудың қарқындылығымен, пішінімен және орналасуымен жіктеледі.
Зақымдалудың қарқындылығы бойынша абсолютті және салыстырмалы болып бөлінеді.
- Абсолютті скотома — көру функциясының толық түсіп қалған ақауы.
- Салыстырмалы скотома ақаудың аймағында қабылдаудың төмендеуімен сипатталады.
- Сипаты бойынша: оң, теріс, сонымен қатар жыпылықты скотоманы ажыратады.
- Оң скотоманы науқас өзі сұр немесе қошқыл дақ ретінде сезінеді. Бұндай скотома тор қабық пен көру нервісінің зақымдалғанына нұсқайды.
- Теріс скотоманы науқас өзі сезбейді, олар объективті зерттегенде ғана анықталады және жоғарғы құрылымдардың (хиазма және басқалар) зақымдалғанын көрсетеді.
- Пішіні мен орналасуына байланысты: орталық, орталық маңы, сақина тәрізді және перифериялық скотома болып бөлінеді
- Орталық және орталық маңы скотома тор қабықтың макулярлы аймағындағы ауру кезінде, сол сияқты көру нервтісінің ретробульбарлы зақымдалуы кезінде дамиды.
- Сақина тәрізді скотомалар — көру алаңының орталық аймағын қоршап тұратын, азды-көпті жалпақ сақина тәрізді ақау. Олар тор қабықтың пигментті дистрофиясына тән.
- Перифериялық скотомалар жоғарыда айтылғандардан басқа, көру алаңының әр түрлі жерінде орналасады. Олар тор қабықтағы және тамырлы қабықтағы ошақты өзгерістерінде пайда болады.
Морфологиялық субстраты бойынша физиологиялық және патологиялық скотомалар болып бөлінеді.
- Патологиялық скотомалар көру анализаторының құрылымы зақымдалу нәтижесінде дамиды (тор қабық, көру нервісі және т.б.).
- Физиологиялық скотомалар көздің ішкі қабықтарының құрылымының ерекшеліктерімен негізделген. Бұндай скотомаларға соқыр дақ және ангиоскотомалар жатады.
Соқыр дақ көру нервісінің орналасқан жеріне сай, өйткені ол аймақта фоторецепторлар жоқ. Қалыпты жағдайда соқыр дақтың пішіні сопақша, көру алаңының самай бөлігінде 12° және 18° арасында орналасқан. Соқыр дақтың тік өлшемі 8—9° тең, ал көлденеңі — 5—6°-ге тең. Әдетте соқыр дақтың 1/3-і кампиметрдің ортасынан өтетін көлденең сызықтан жоғары орналасқан және 2/3-сі бұл сызықтан төмен орналасқан.
Скотома кезінде көру жітілігінің субъективті бұзылыстары алуан түрлі, және олар ең негізгі ақаудың орналасқанына байланысты. Өте кішкентай абсолютті орталық скотомалар үшін майда объектілерді қабылдау (мыса- лы, оқыған кезінде әріптер) қиынға соқтыруы мүмкін, ал одан да үлкен перифериялық скотомалар белсенділікті кемітпейді.
Көру алаңының перифериялық шекарасының тарылуы оның шекарасымен байланысты, көру алаңының ақауымен негізделген. Көру алаңының тарылғаны біркелкі және біркелкі емес болып бөлінеді.
Көру алаңының біркелкі (шоғырлас) тарылуы — көру алаңының азды-көпті барлық меридианында фиксация нүктесіне біркелкі жақындалуымен сипатталады . Ауыр жағдайда бүкіл көру алаңынан тек қана орталық аймағы қалады (түтік тәрізді немесе түтік тәрізді көру). Орталық көрудің сақталуына қарамастан, кеңістіктегі бейімділігі қиын. Себебі, тор қабықтың пигментті дегенерациясы, оптикалық неврит, атрофия және көру нервісінің басқа да зақымдануы.
- Көру алаңының біркелкі емес тарылуы — фиксациялық нүктесіне көру алаңының шекарасы біркелкі емес жақындауы. Мысалы, глаукома кезінде тарылу ішкі жағынан басымырақ. Көру алаңының секторалды тарылуы тор қабықтың орталық артериясының өтімсіздігі, юкстапапиллярлы хориоретинитте, кейбір көру нервісінің атрофиясы, тор қабықтың ажырауы және т.б. кезінде байқалады.
Гемианопсия — көру алаңының екі жақты жартылай түсіп қалуы. Гемианопсия: гомонимді (аттас, бір тектес) және гетеронимді (қарсылас, бір тектес емес) деп бөлінеді. Кейде гемианопсияны науқас өзі байқайды, бірақ көбіне объективті тексеріс кезінде анықталады. Екі көздің де көру алаңының өзгеруі — бас-ми ауруларының топикалық диагностикасында ең маңызды симптом
Гомонимді гемианопсия — бір көзде көру алаңы самай бөлігінде, екінші көзде мұрын бөлігінде жартылай түсіп қалуы. Бұл көру кеңістігінің көрмей қалған жағына қарсы, көру жолының ретрохиазмалды зақымдалуы. Гемианопсияның сипаты зақымдалған деңгейге байланысты: ол толық болуы мүмкін (көру аланының барлық жарты бөлігі түсіп қалғанда) немесе жартылай (квадрантты).
- Толық гомонимді гемианопсия көру жолдарының біреуінің зақымдалуы кезінде байқалады: сол жақты гемианопсия (көру алаңының сол жағы түсіп қалғанда) — оң жақ көру жолы зақымдалғанда, оң жақты — сол жақ көру жолы зақымдалғанда.
- Квадрантты гомонимді геми- анопсия бас миының зақымдалуымен негізделген және көру кеңістігінің аттас квадранттарының түсіп қалуымен көрінеді. Көру анализаторының қыртысты бөлімдері зақымдалса, ақаулар көру кеңістігінің орталық аймағын қамтымайды, яғни сары дақ проекциясының аймағы. Бұл, талшықтардың, тор қабықтың макулярлы аймағынан мидың жарты шарына баруымен түсіндіріледі.
Гетеронимді гемианопсия — бұл көру алаңының ішкі немесе сыртқы жартысының түсіп қалуымен сипатталады және ол көру жолының нерв талшықтарының айқасқан бөлігі зақымдалғанда пайда болады.
- Битемпоралъды гемианопсия — көру алаңының сыртқы жартысының түсіп қалуы. Патологиялық ошақтың хиазманың ортаңғы бөлігінде орналасқанда дамиды (жиі гипофиз ісігінде кездеседі).
- Биназальді гемианопсия — көру алаңының мұрын жақ жартысының түсіп қалуы. Хиазма аймағындағы көру жолдарының айқаспаған талшықтарының екі жақты зақымдалуы кезінде пайда болады (мысалы, ішкі ұйқы артериясының екі жақты склерозы немесе аневризмасы кезінде).
