Глоссарий
Жасуша циклы (Митоздық цикл) – жасушаның пайда болуы, өсуі, атқаратын қызыметтеріне икемделуі және әрі қарай бөлінуі кезеңдерінде байқалатын құбылыстардың жиынтығы.
G1 (Gap-1) – пересинтетикалық кезең – жаңадан пайда болған жасушалардың өсуі, ДНҚ молекуласының синтезделуіне дайындалу кезеңі.
G0-кезеңі – белгілі бір себептермен бөлінуін тоқтатқан, митоздық циклдан шықан, жасушалар.
Рестрикция – ДНҚ молекуласының үлкенді-кішілі үзінділерге кесілуі
S-синтетикалық кезең – ядрода ДНҚ молекуласы синтезделінеді, цитоплазмада органеллалар, оның ішінде центриолялар, көбейеді.
G2 (Gap-2) – жасуша бөлінуге дайындалады, яғни миоздың қалыпты жүруі үшін қажет барлық ақуыздар, оның ішінде бөліну жіпшесін қалыптастыратын тубулин синтезделінеді.
М-митоз – жасушаның бөліну кезеңі, ол 4 фазадан тұрады олар: профаза, метафаза, анафаза, телофаза.
Профаза – жасуша ядросының хромотин жипшесі ширатылып, тығыздалып жуандап, микроскоп арқылы көруге болатындай, жіпше тәрізді құрылымдарға-митоздық хромосомаларға, конденсацияланады.
Метафаза – митоздық хромосомалардың конденсациялануы ең жоғарғы шегіне жетеді және олар бөлінуші жасушаның экваторлық жазықтығына шоғырланады.
Анафаза – хромотидалар конденсацияланған күйде болып, бір-бірінен байланысын толық үзіп, бөлінуші жасушаның қарама-қарсы полюстеріне қарай тартыла бастайды.
Телофаза – жасуша полюстеріне қарай жылжып қозғалушы хромосома жиынтығы.
Цитокинез – телофазаның аяғында болады яғни цитоплазма екіге бөлінеді, ақырында екі жаңа жасуша бөлінеді.
Циклин тәуелді киназалар(ЦТК) – жасуша циклінің қалыпты жүріуін реттейтінт ферменттер.
Протеинкиназалар – ақуыз молекуласында серин, трионин не тирозин қалдықтарын фосфорлап, қызметтік белсенділігін реттейтін ферменттер.
Протеинкиназа А (ПК-А) – циклдық АМФ қатынасуымен сигналдың берілу жолында активтенетін протеинкиназа.
Протеинкиназа G (ПК-G) – циклдық ГМФ қатынасуымен сигналдың берілу жолында активтенетін протеинкиназа.
Протеинкиназа C (ПК-C) – диацилглицерин және инозиттрифосфаттың қатынасуымен сигналдың берілу жолында активтенетін протеинкиназа.
Анафазаны қалыптастырушы фактор (АҚФ) – циклин В-ны ыдыратуға қатынасатын фермент.
Циклиндер (Ц) – жасуша циклының әртүрлі кезеңдерінде синтезделіп оның бір қалыпты жүруін реттейтін реттеуші ақуыздар, олар өз беттерінше белсенді болмайды, тек циклин тәуелді киназалармен қосылып кешен күйінде ғана активтенеді.
Тирозин-протеинкиназа – ақуыз молекуласының тирозин аминқышқылы қалдығына фосфат тобын жалғап фосфорлайтын фермент.
Интегриндер – әркелкі екі бөлшектерден тұратын адгезивтік ақуыз.
р53ақуызы – жасуша бөлінуін тоқтатып гендерді активтендіреді.
Фосфорлану – ақуыз молекуласының белгілі бір аминқышқылдары қалдықтарына фосфат тобының жалғануы.
Фосфорсыздану – ақуыз молекуласының белгілі біраминқышқылдары қалдықтарынан фосфат тобының алынып тасталуын катализдейтін фермент.
Митоз – жасуша циклынның ең күрделі және қиын кезеңі болып табылады.
Митоз стимулдаушы фактор (МСФ) – жасуша циклының митозға енуін және оның қалыпты жүруін қадағалайтын циклин В-ЦТК-1 кешені.
Конденсин – хроматиннің конденсацияланып, митоздық хромосомаларға айналуын қамтамасыз ететін ақуыз.
Кариомералар – қабықпен қаптасқан жеке хромосомалар.
Репарация – ДНҚ молекулвсының бұзылған құрылымдарының қалпына келуі.
Когезин –
Апоптоз – жасушаның өз тіршілігін өзі жойуы, грекше «жапырақтардың түсуі» деген мағынаны береді.
Некроз – жасуша бұзылыстары өте күшті, өте ауқымды болған жағдайда, ол өзін-өзі басқара алмай өлуін айтамыз.
Ретинобластома – көздің торлы қабағының қатерлі ісігі.
Каспазалар – апоптоздың ең маңызды қаруларының бірі болып ерекше цитоплазмалық протеазалар саналады.
Серин, трионин – ақуыз молекуласының серин не трионин аминқышқылдарын фосфорлайтын фермент.
Протеазалар – ақуыздар молекуласын ыдырататын ферменттер.
Трансмембраналық потенциал – иондық арналар қызметі нәтижесінде плазмолема бетінде және жасуша ішінде иондар концентрациясының әртүрлі болуы салдарыннан қалыптасатын құбылыс.
Онкогенез – ісіктің пайда болу үдерісі. Ол көпшілік жағдайда адамдардың еі зілді ауруларының бірі – ісік (рак) ауруларының дамуына алып келеді.
Карциномалар – эпителий ұлпасының ісіктері.
Сакромалар – дәнекер ұлпасының ісіктері.
Лимфомалар – лимфа ұлпасының ісіктері.
Папова-вирусы – геномы сақиналанған қостізбекті ДНҚ болып табылады және ол зақымдалған жасуша хромосомасымен қосылмай ақ, өзбетінше дербес қызымет ете алады.
Ретровирустар – бұлардың геномында РНҚ-ның (+) тізбегі болады, олар қызмет ету үшін қожайын хромосомасымен қосылуы қажет.
Кері транскрипция – РНҚ-ның (+) тізбегін матрица ретінде пайдаланып ДНҚ-ның (-) тізбегінің синтезделуі.
Протоонкогендер – жасушаның қалыпты гендері. Олар жасуша тіршілігінде маңызды қызметтер атқарады, бірақ қызметтерінің өзгеруі не бақылаусыз, беталды, экспрессиялануы нәтижесінде қауыпты онкогендерге айналады.
Инсерция – геномның көшіп жүретін, қозғалғыш, қысқа ДНҚ-үзінділері.
Супрессорлар (ингибиторлар) – бір аллельді емес геннің әрекетін бастырмалайтын ген.
Блюм синдромы – түрліше клиникалық көрністер байқалатын аутосомды-рецессивті ауру.
Атаксия – телеангиоэктазия синдромы – аутосомды рецессивті ауру.
Барлық рахметтер мен лебіздеріңіз Нұрбек Нұрдаулетке!
Все благодарности Нурбеку Нурдаулету!
