Конституция ақаулары
Диатез термині негізінен бейімділік деген мағынаны білдіреді, яғни қонституция ақаулары Ю.Е.Вельтищев анықтамасы бойынша қалыпты фенотиптен ауытқулар арқылы объективті анықталатын полигенді тұқым қуалайтын бейімділік. Ю.Е.Вельтищев 4 топты анықтайды: тұқымқуалайтын аллергиялық, дисметоболикалық, органдық және нейротопикалық. Отандық педиатрияда 20-жылдардан бастап 4 диатез түрін сипаттайды: экссудативті-катаральды, лимфатико-гипопластикалық, нервті-артритикалық, аллергиялық.
Экссудативті – катаральды диатез
Экссудативті-катаральды диатез түсінігі 1906 жылы А.Чернимен енгізілген. Экссудативті-катаральды диатез дегеніміз – бұл тері мен шырышты қабаттардың жоғары тіріткендіргіштігімен және рецидивті инфильтративті-дескваматозды жарақаттануға бейімділігімен, сыртқы ортаға бейімділіктің өзгеруімен, инфекциялық ауруларға қарсы тұру күшінің төмендеуімен және патологиялық процестердің жеңіл дамуымен, созылыңқы өтуімен, лимфоидты гиперплазиямен, су-тұз алмасуының тұрақсыздығымен сипатталатын организмнің ерекше функциональдық жағдайы.
Этиологиясы. Ерте жастағы балаларда белоктарды толық ыдыратуға қажетті ас қорыту ферменттерінің белсенділігінің жетіспеушілігінің әсерінен ішектің барьерлік функциясы төмендеген болады. Кейбір мәліметтер бойынша 2 жасқа дейінгі балалардың 40-60% қысқа уақытқа болса да экссудативті-катаральды диатездің эпизоды болады екен. Экссудативті-катаральды диатез негізінде иммунологиялық реактивтіліктің атопиялық ерекшеліктері жататындығы белгілі. Бұл гомоцитотропты иммуноглобулиндердің /Е және G4/ артық өндірілуіне бейім болуы болып табылады.
Экссудативті-катаральды диатездің бар екендігін баланың өмірінің алғашқы айында-ақ байқауға болады, егер мынаған назар аударсақ: балада дұрыс тамақтандыруға қарамастан салмақ қосуының дұрыс болмауы, дұрыс күтімге қарамастан баздану және себореяның оңай пайда болуы, жоғары нервті қозғыштық. Ал тері мен шырышты қабаттардың зақымдалуы көбінесе 3,5 айда пайда болады, бірақ одан да ерте көрініс беруі мүмкін. Оның айқындалуы 6 айдан 1,5 жасқа дейінгі аралықта. Екі жасқа таман клиникалық көріністері біраз жұмсарып, біртіндеп жоғала бастайды.
Экссудативті-катаральды диатезбен балаларда аллергиялық бейімділікті анықтауға үлкен назар аудару керек, өйткені бұл аурудың өтуі мен шегін болжауға мүмкіндік береді.
Экссудативті-катаральды диатездің симптомдары: гнейс, молочный струп, тұрақты баздану табиғи тері қатпарларында, экзема /құрғақ және ылғалды/, географиялық тіл, ауыздың шырышты қабатының десквамациясы, асқазан-ішек трактісінің функциональды бұзылыстары, эозинофилия.
Экссудативті-катаральды диатез бар балалардың жаппай барлығында ОНЖ зақымдалуының белгілері болады – бұл тітіркенгіштік, жылағыштық, ұйқысының нашар болуы.
Экссудативті-катаральды диатездің екі типін анықтайды: пастозды және эретикалық. Пастозды типінде балаларда дене салмағы артық болады, тканьдердің гидрофильдігі жоғары. Сырт қарағанда олар толық, болбыр, аз қозғалады. Тері мен шырышты қабаттары бозарған, терідегі диатез элементтері ылғалды, көбінесе ылғалды экзема. Эретикалық типінде балалар арық, диатез элементтері құрғақ, қышиды.
Әдетте диагноз қою қиындық тудырмайды, бірақ оны балалар экземасы мен басқа тері ауруларынан ажырата білу керек. Шынайы экзема кезінде экссудативті-катаральды диатезден айырмашылығы аурудың аллергиялық тегі анық болады және аллергия бойынша тұқымқуалаушылық бейімділік болады. Диатез кезінде мысалы, сиыр сүтін көп беріп қою тері процесінің пайда болуына әкеледі, ал оның мөлшерін азайту немесе сүтқышқылды өнімдерге ауыстыру тері көріністерін азайтуға әкеледі. Ал шынайы экзема бұл өнімдердің аз ғана мөлшерінің өзінде көрінеді. Ауру тұрақты түрде жүріп, аллергиялық аурулардық барлық сипаты көрінеді.
Емдеу. ЭКД-ны емдеу ұтымды тамақтанудан басталу керек. ЭКД-мен науқас балалар жасына сай белок, май, көмірсулар мөлшері үйлестірілген тамақтану болу керек. Салмағы артық балаларға тамақтану калориялығы жеңіл сіңірілетін көмірсуларды (каша, кисель, қант) шектеу арқылы жүргізілуі қажет. Тамақтағы майдың 30 % өсімдік майлары есебінен енгізу керек. Диатезбен барлық балаларға валенттілігі сілтілі өнімдер, ас тұзын шектеу, калийді қосымша енгізу керек. Егер бала табиғи жолмен тамақтанатын болса анасының рационынан жұмыртқаны, цитрустарды, құлпынайды, шоколад, кофе, ашты шай, сыр, какаоны, консерваларды, колбасаны шектеу керек. Жасанды жолмен тамақтанатын балаларға сиыр сүтінің мөлшерін барынша азайту керек. Жемістердің пюресін, ботқаларды сүтте емес, жемістердің қайнатпаларында дайындау дұрыс. Сүттің орнына балаларға айран немесе биолакт беру қажет. Қосымша тағам жасанды тамақтанатын диатезбен науқас балаларға 4-4,5 айда енгізілуі қажет және жемістердің пюресі түрінде берілуі керек. Ал табиғи тамақтанатын балаларға қосымша тамақ әдеттен жайырақ енгізілуі керек. Маңызды фактор – тағамның ұтымды витаминизациясы. Витамин В6 диатезбен балаларға 50-75мг тәулігіне мөлшерде тағайындалады. Құрғақ экзема кезінде 3 апта бойы 1000 МЕ/кг салмаққа витамин А тағайындалады. Процестің өршуі кезінде коферменттер қолдану керек: кокарбоксилаза, рибофлавин мононуклеотид, ары қарай – пантотенат кальций курсы тәулігіне 100-150 мг, пангамат кальций 50-100 мг тәулігіне. Токоферол 25-30 мг тәулігіне. Лактобактерин және бифидумбактерин 10 күндік курспен тағайындалады, 3-4 күн сульфат магний (25 % 3-4 рет күніне 1 ш.қ.).
ЭКД кезінде 7-10 күндік курспен антигистаминді дәрілер қолданылады. Шөптің қайнатпалары (череда, зверебой, крапива,) жақсы нәтиже береді.
Емдеудің маңызды бөлшегі зақымдалған теріні жергілікті емдеу. Бұған баздануларды уақытында және дұрыс емдеу, суға түсіру. Суланулар көп болған кезде калинамен, ромашкамен ванналар, тальк және цинк тотығы қосылған ботқалар, Буров, Дорохов сұйықтықтары қолданылады.
Лимфатико – гипопластикалық диатез.
Лимфатико-гипопластикалық диатезге тимико-лимфатикалық аппараттың гиперплазиясы және бүйрек үсті безінің, хромаффинді тіндердің, қалқанша безінің, жыныс гормондарының, жүрек, аорта, бірыңғай бұлшықетті мүшелердің гипоплазиясы тән. Бұл диатездердің популяциядағы жиілігі 3-24 % дейін бағаланады.
Диатездің бұл типінде организмнің адаптациялық мүмкіндіктерінің төмендеуі болады. Балалардың стресске тұрақтылығы төмен. Көбінесе 3-7 жастағы балаларда байқалады. Олар лимфа жүйесінің ауруларына, тері және жоғары тыныс жолдарының ауруларына бейім.
Клиникасы:
Балалар тітіркенгіш, мазасыз. Қарағанда: ісінген, тері қабаттары бозарған, тері асты май клетчаткасы барынша жақсы дамыған, денесі салыстырмалы түрде қысқа, аяқ-қолдары ұзарған, кеуде қуысы тарылған, жауырын сүйектері ұзын. Тіндердің тургоры төмендеген, бұлшықеттері бос. Лимфа түйіндері барлық жерде ұлғайған. Миндалиналары үлкен, болбыр. Жұтқыншақтың артқы қабырғасында лимфатикалық фолликулалар ұлғайған және аденоидты тіндердің өсуі байқалады. Тимус мөлшері үлкен. Оны перкуторлы және рентгенологиялық жолмен анықтайды. Осының әсерінен тыныс алудың бұзылуы, стридор, астматикалық жағдай, асфиксия ұстамалары болуы мүмкін. Инфекцияға қарсылық күші төмендеген. Қанда лимфоцитоз және эозинофилия. Артериялық гипотензияға бейімділік болады.
Емі. ЛГД-мен науқас балаларды емдеуде маңызды болып күн тәртібін сақтау, таза ауада көбірек болу, біртіндеп шынықтыру, жүйелі түрде массаж және гимнастика жасау табылады.
Тамақтану барысында сиыр сүтін және жеңіл сіңірілетін көмірсуларды (ботқалар, кисель, қант) шектеу қажет және сиыр сүтін айранға ауыстырған жөн.
Үнемі адаптогендер, организмнің қорғаныш күшін және бүйрек үсті безінің қызметін күшейтетін заттар тағайындау керек: глицирам, дибазол, метацил, пентоксил, вит В5, В6 және В12, А, Е, алоэ, элеутерококк, женьшень, калий орататы. Кезеңді түрде кальций дәрілері, бифидумбактерин, бификол тағайындалады.
Нервті-артритикалық диатез
Нервті-артритикалық диатез – бұл негізінде пурин алмасуының өзгерістері жататын, нейровегетативті реттелудің жоғары қозғыштығымен және тұрақсыздығымен сипатталатын диатез түрі. Популяциядағы кездесу жиілігі 3-5 %. Бұл ақаудың негізінде зәр қышқылының алмасуы бұзылады. Нервті-артритикалық диатез бар балалардың ата-анасында, жақын туыстарында подагра, семіздік, мигрень, бүйрек тас, өт тас аурулары анықталады.
Клиникасы:
Нервті-психикалық синдром. Мұндай балаларда ерте жастың өзінде жоғары нервті қозғыштық байқалады. Одан ары бұл балалар өте белсенді, қоршаған ортаға қызығушылықтары жоғары болады. Шартты рефлекстер тез қалыптасады. Бірақ оның шартты тежелуі мен жіктелуі кешігеді. Оларда түнгі қорқулар, хореяға ұқсас гиперкинездер, тик, энурез байқалады.
Нервті-артритикалық диатезбен балалардың психикалық дамуы өз жасымен салыстырғанда біршама алда болады, олар оңай оқиды, барлығын білгенді жақсы көреді, алғыр, қызба келеді.
Дисметаболикалық синдром. Тәбеттің өзгеруі, анорексия, дене салмағын баяу қосу, себепсіз дене қызуының жоғарлауы, транзиторлы аритмиялар, фукнциональдық шулар, жүрек тондарының тұйықталуы. Олар артық тамақ ішкенге өте сезімтал, көтере алмайды, әсіресе пуриндер мен майларды қолданғанда. Осыған байланысты мұндай балаларды кезеңді түрде ацетонемиялық құсу болады. Бұл кезде аяқ астынан көп ретті құсу , бірнеше күн бойы, эксикоз белгілері дамиды.
Ауырсыну симптомы: іштегі ауырсыну, дизуриялық өзгерістер, бұлшықеттердегі ауырсыну, мигрень, невралгиялар, артралгиялар болады.
Жалпы қан анализінде – әлсіз лимфоцитоз.
Қанның биохимиялық анализінде: зәр қышқылы мөлшерінің жоғарлауы /1ай-1 жас – 0,14-0,21 ммоль/л жоғары, 1 жас-14 жас – 0,17-0,41 ммоль/л жоғары/ диспротеинемия, гипергаммаглобулиемия.
Зәр анализінде: түсі қаныққан, ураттар мөлшері жоғары, үлес салмағы жоғары, протеинурия, микрогематурия, лейкоцитурия болуы мүмкін.
Емі. Негізгі емдеу әдісі – ұтымды күн тәртібі мен диета. Күн тәртібі-стресстік жағдайларды болдырмау, физикалық және психикалық күш түсуді шектеу, инфекциялық науқастармен қатынасты шектеу.
Диета: Диатездің формасына сәйкес қолданылады. Бір жасқа дейін омыраумен тамақтандыру – ең оптимальды тәсіл. Қосымша тағамдарды енгізу техникасы мен мерзімдерін қатаң түрде сақтау. Емізетін аналардың диетасынан облигатты трофоаллергендерді шектеу /клубника, цитрустар, какао, шоколад/, консервалар, кептірілген тағамдар, жануар тектес майларды шектеу. Нервті-артритикалық диатез кезінде қою ет пен балық сорпасын сонымен бірге пуринге бай жеміс-жидектерді шектеу /щавель, шпинат, салат, редька, редис, түсті капуста, помидор/. Жасыл бұршақ беруге болмайды. Тәбеті төмен болған жағдайда асқазан сөлі, абомин, витамин В6, кобамид, калий орататы берілу қажет.
Ацетонемиялық құсу ұстамасы кезінде 12 сағатқа дейін аштық диета қолданылады. Аз порциямен көп мөлшерде салқындатылған тұзды ерітІнділер мен глюкозаны ішкізу /қажет болса көк тамырға енгізу/. Міндетті түрде кетон денелерінің ішектен шығуын жақсарту үшін тазарту клизмаларын жасау қажет. Эссенциале форте (1-2 капсуладан, 1-2 апта бойы) және В12 (100-300 мкг бұлшықетке күн ара 3-5 инъекция) тағайындалады.
Ацетонемиялық құсу кезінде көк тамырға тамшылатып 5% глюкоза ерітіндісі, 0,9 % натрий хлорид ерітіндісімен енгізіледі, аскорбин қышқылы, эссенциале форте тағайындалады. Патогенетикалық терапиядан кальций пантотенол (100-150 мг тәулігіне), калий орататы (50-100 мг/кг тәулігіне), аллопуринол (10 мг/кг тәулігіне) беріледі, урикозурикалық дәрілер (этамидол немесе атофан, цитратты қоспа), гепатотрофикалық дәрілер (ЛИВ 53, эссенциале) тағайындалады.
Мұндай балаларда субфебрилитет арнайы емдеуді қажет етпейді, тек инфекция ошақтарын жоққа шығарғаннан кейін күн тәртібі мен диетаны дұрыс ұйымдастыру арқылы, седативті заттар тағайындау арқылы емдейді.
Диспансерлік бақылау
Экссудативті-катаральды диатез кезінде педиатр айына 1 рет, дерматолог, аллерголог және басқа да арнайы мамандар көрсеткіш бойынша қарайды.
Диспансерлік бақылау кезінде назар аудару керек: баланың өмір анамнезіне; диатезді тудырған себептерге; жүктіліктің өту барысына; баланың тамақтануына; тері мен шырышты қабаттың жағдайы мен тургорына; қосымша ауруларына; физикалық дамуына;
Қосымша тексеру әдістері: қанның, зәрдің жалпы анализі жылына 2 рет; нәжісті құрт жұмыртқаларына және қарапайымдыларға тексеру;
Сауықтыру жолдары: Экссудативті-катаральды диатездің өршуін тудырған себептерді жоққа шығару; ұтымды тамақтандыру; жеміс-жидектерді көбірек қолдану; әр жаңа тағамды бала рационына біртіндеп енгізу; витаминотерапия; массаж; гимнастика; десенсибилизациялық терапия;
Диспансерлік бақылаудың нәтижелілігінің белгілері: жақсы эмоциональдық тонус, тері көріністерінің тұрақты жоғалуы және әлсіреуі; тіндердің тургорының қанағаттанарлық болуы; гемоглобин көрсеткіштері қалыпты;
Бақылау ұзақтығы: Диатездің клиникалық синдромдарының айқындылық дәрежесіне және оның манифестациясына байланысты. Профилактикалық егулерге қарсы көрсеткіш жоқ, егер тері көріністері болмаса.
Лимфатико-гипопластикалық диатез кезінде бөлімшелік педиатр эндокринолог және иммунологпен бірге бақылайды. Арнайы мамандардың қарауы алғашқы үш жылда жылына 2 рет, ал үлкен жаста жылына 1 рет.
Қарағанда назар аудару керек: жалпы жағдайына, қозғалыс және эмоциональдық жағдайына, гиперкортицизм белгілеріне /күннің екінші жартысында әлсіздік болуы, гипотермия, маңдай терісінде тері тамшысының болуы/, баланың интеркурентті ауруларға реакциясына, лимфопролиферативті синдромның белгілерінің пайда болуына.
Қосымша тексерулер: антропометрия, қан және зәр анализі 3-4 айда 1 рет, иммунограмма, 17-ОКС бүйрекпен экскрециясын тексеру, кеуде мүшелерінің ренгтгенограммасы, ЭКГ 6-8 айда 1 рет.
Бақылау ұзақтығы диатездің клиникалық синдромдарының айқындылығына және оның манифестациясына байланысты.
Профилактикалық егулер 2 жасқа дейін жасалмайды. Одан кейін индивидуальды түрде шешіледі. Иммундық жетіспеушілік және тимусты-бүйрек үсті безі жетіспеушілігінің симптомдары сақталатын болса профилактикалық егу мерзімдері шегеріледі. Эпидемиялық көрсеткіштер бойынша вакцинация гипосенсибилизациялық терапия негізінде жасалады.
Нервті-артритикалық диатез кезінде бөлімшелік педиатр эндокинологпен бірге бақылайды. Невропатолог 6 айда 1 рет қарауы керек. Қараған кезде назар аудару керек: жоғары нервті қозғыштыққа, баланың психикалық даму сипатына, интелектісіне, тәбетінің сипатына, құсудың болуына, ацетонемиялық құсу болатын болса, вегетоневроз белгілеріне, аллергиялық реакцияларға, ауырсыну симптомдарына бейімділгіне /бауыр, бүйрек, ішек, шаншуларына/.
Жүргізілетін тексерулер: қанда зәр қышқылы концентрациясын анықтау, зәр анализі 6 айда 1 рет.
Жазған: Еркебулан Молдаханов
Семей мемлекеттік медицина университетінің 6 курс интерн -дәрігері
