Балалық жастағы эхиноккокоз ауруы
Echinococcus granulosis Rudolphi – ішкі паразитарлық таспа құрттар қатарына жатады. Жыныс мүшелері жетілісімен олар иттің, қасқырдың ащы ішектерінде өмір сүреді. Ал көпіршік –личинка сатысында адамның, ірі және уақ мүйізді қара малдың ағзалары мен тіндерінде орналасады.
Echinococcus granulosis ұзындығы 2-6 мм, жалпақтығы 0,25-0,3 мм, ақшыл, көзге көрінетін құрт. Жыныс мүшелері жетілген паразиттердің басы мен 3 немесе 4 мүшелік проглотидтері болады. Оның басы (сколекс) қалған мүшелерімен қысқа мойын арқылы жалғасқан. Басының ең жоғарғы жағында тұмсығы бар, тұмсықта 28-50 шамасында, айнала екі қатар ілмектер орналасқан. Бірінші қатардағы үлкен ілмешектердің ұзындығы 22-40 мкм, ал екінші қатардағылары -18-22 мкм. Басының екі жағында әрқайсысының диаметрі 13 мкм, бұлшық еттен тұратын 4 сорғышы болады. Жыныс мүшесі жетілгендерінің денесінің төртінші мүшелік бөлігінде жатыр орналасады. Ол жатырда, 400-ден 800-ге дейін, алты ілмекті тұқым – онкосферадан тұратын жұмыртқалар болады. Олар денесінен бөлініп, ішекті бойлап, үлкен дәретпен сыртқа шығады. Мал жайылымдары, табиғи суаттар, көбінесе үй малдары мен адамдар тұратын үйлердің айналасы, осы жынысы жетілмеген проглотидтер мен онкосфералармен ластанады.
Көп уақытқа дейін Echinococcus granulosis бір және көп камералық эхинококк ауруын қоздырады деген түсінік болды. Тек соңғы он жылдықта ғана түлкінің ішінде өсетін таспа құрттың адамдарда алвеококкоз ауруын тудыратыны және оның эхинококкоздан айырмашылығы бар екендігі анықталды.
Эхинококк жұмыртқалары (34-36х25-30 мкм) сыртқы табиғатқа өте төзімді және әдеттегі дезинфекциялық дәрілер әсер етпейді. Оларды тек қана жоғарғы қызу –от немесе қайнап тұрған су ғана өлтіреді.
Онкосфералар аралық иесінің денесіне (ірі және уақ мүйізді қара мал, шошқа, жылқы, қоян, тауық, тышқан, мысық, адам) енгеннен кейін көпіршік сатысына көшеді.
Ағзаға түскен паразиттің жұмыртқасы ас қорыту жүйесіне түскен соң, асқазан сөлінің әсерінен сыртқы қабығы еріп, ішіндегі онкосфералар босап шығады. Олар өздерінің 6 ілгіш ілмектерімен ішектің шырышты қабығын тесіп, майда қан және лимфа тамырларына түседі. Тесу кезінде онкосфералар ілмектерін жоғалтады. Сондықтан осы уақыттан бастап, олар өздігінен қозғала алмайды. Тек қан және лимфа ағысын бойлай ағзаларға кіріп, сол жерде эхинококк қуысын дамытады.
Паразитарлық қуыс 6 элементтен құралған: сыртқы кутикулярлық немесе хитин қабығы, ішкі тұқымдық перде, эхинококк сұйығы, тұқымдық көпіршіктер, сколекстер, немерелік және шөберелік көпіршіктер.
Адам денесіне эхинокок 3 жолмен жұғады: асқазан-ішек жолы мен тыныс алу ағзаларының шырышты қабаты, өкпе және жарақаттардың беті арқылы. Түскеннен кейін онкосфералардың көбі асқазан сөліне еріп, үлкен дәрет арқылы сыртқа шығады. Тек азғантайы ғана тірі қалады. Олар, асқазан-ішек жолының шырышты қабығын тесіп, қан және лимфа арқылы қақпа көктамыры жүйесіне (v. cava inferior) түседі. Қанның ағымымен организмдегі бірінші кедергі бауырға барады. Сондықтан бауыр эхинококкозы жиі кездеседі.
Онкосфералардың бауырда бөгелуі эхинококктың тұқымы мен бауыр өзектерінің көлемдік мөлшерлеріне байланысты. Мысалы, эхинококк тұқымының диаметрі 22 мкм болса, бауыр қан тамырларының диаметрі 9-21 мкм. Сондықтан олар бауырда сүзіліп тоқтап қалады. Диаметрі кішірек эхинококк тұқымдары бірінші бауыр сүзгішінен өтіп, төменгі қуыс вена (v. cava inferior) арқылы жүректің оң жақ бөлігіне, одан өкпеге барып тоқтайды. Өкпе, денедегі екінші сүзгі деп есептелінеді. Өйткені өкпе капиллярларының кеңдігі 6-12 мкм. Дегенмен, кейде паразит бұл сүзгіштен де өтіп, өкпе венасы арқылы артериялық қан айналысына түсіп, дененің кез келген ағзаларына орналасуы мүмкін.
Әдеттегіден басқа да жұғу жолдарының мүмкіндігі бар. Мысалы, асқазаннан онкосфера өңеш веналарына және жартылай дара вена арқылы жоғарғы қуыс венаға түсуі мүмкін. Кейде тік ішектің шырышты қабатын тесіп, оның веналары арқылы төменгі қуыс венасынан тарайды.
Лимфа жүйесіне түскен эхинококк тұқымдары кеуде лимфа өзегі – d.thoracicus – арқылы жоғарғы қуыс венасына (v. cava superior) және өкпеге барып дамуы да кездеседі.
Эхинококк тұқымының әсіресе, мал жайылымдарында, ауа арқылы таралуы да дәлелденген. Эхинококк жұмыртқалары майда бронхтарға жетісімен, тыныс алу жолы секретінің әсерінен өзінің сыртқы қабығын жоғалтып, ағзаның шырышты қабығына бекініп, әрі қарай өкпеде дамиды.
Үшінші жолы – жарақат арқылы жұғуы. Мысалы, тістеген ит аузынан немесе операция кезінде тірі онкосфералардың жараға кездейсоқ түсіп дамуы.
Паразиттің тәнге (организмге) түскеннен бастап бір жерге барып тоқтап, әрі қарай үдеп өсуі көп жағдайларға: онкосфераның белсенділігіне, сыртқы қабатынан босар шығу мерзіміне, оның дамуына жағдайдың барлығына, тоқтаған жердің анатомиясы мен физиологиясына, организмнің жалпы иммунореактивтілігіне байланысты.
Онкосфералар организмге түскеннен кейін барлық уақытта ауру қоздырмайды. Организмде паразиттің өсіп-өнуіне қолайлы жағдай болса ғана эхинококк қуысы тез дамиды.
Адам тәнінің (организмінің) эхинококкқа қарсы иммунитетінің бар-жоғы осы уақытқа дейін белгісіз. Патогенезіне байланысты Р.П.Аскерханов адамда кездесетін эхинокок ауруының бес түрін айырып көрсетеді, олар:
- организмге тірі онкосфералар түскеннен кейін бір немесе бірнеше ішкі ағзаларда дамитын тұңғыш эхинококкоз.
- эхинококк қуысының жарылуынан туындайтын, құрсақ немесе көкірек қуысында, екінші кезекте қосымша пайда болған, көптеген эхинококкоз.
- эхинококк қуысы жүрек немесе үлкен қан тамырларының ішіне жарылуы нәтижесінде байқалатын гемостатикалық эхинококкоз.
- операциялық немесе кездейсоқ жараға эхинококктың сколексі немесе онкосферасы түсіп дамитын түрі – имплантациялық эхинококкоз.
- гетеротропикалық эхинококкоз. Мысалы, эхинококк қуысы өкпе қабығының (плевра) астында орналасып, оның фиброздық қабығы жарылғанында, ал хитин қабаты сау түрінде көкірек қуысына түсіп жаңа жерде эхинококкоз дамытады.
Орташа есеппен эхинококк қуысы 10-20 жыл өмір сүреді. Эхинококк қуысының организмде өздігінен өлуі оның әрі қарай өсуіне кедергі кездескенде байқалады. Ондай кедергілер – қуыстың іріңдеуі, жарақаттанғанда қуыс ішіне қан құйылуы немесе уақыты жетіп қартаюы. Паразиттің өлгенінің бірінші белгісіне эхинококк қуысының көлемінің кішірейіп, жиырылуы жатады. Мұндайда ішіндегі сұйық тарап кетеді, қабығы қатпарланады, ішінде қалған заттар қоюланып, одан әрі қарай кальций тұздары шөгуінен қатаяды.
Өлген эхинококк қуыстары іріңдеткіш инфекциялардың дамуына өте қолайлы жер. Бірақ инфекцияның қалай түсетіні толық дәлелденбеген. Инфекция, эхинококк қуысына қан мен лимфа арқылы қабыну бар жерлерден немесе өт жолдары мен ауадан түсуі мүмкін деп есептеледі.
Эхинококкоздың таралуы белгілі географиялық аймаққа, тазалық сақтау қызметінің жұмысына, тұрғылықты халықтың мәденитіне байланысты. Жиілігі 50000-1000000 тұрғында 1 ауру есебімен Қазақстан Республикасы ІУ географиялық аймаққа жатады.
Бүкіл ағзалардың ішінде бауыр эхинококкозы 44,2%-тен 84,2%-ке дейін кездеседі. Еркектерге (58,5%) қарағанда әйелдер (68,7%) арсында жиірек. Аурудың алғашқы білінуі 65%-ке дейін 20-50 жас арасында байқалады. Эхинококк қуысы бауырдың оң жақ бөлігінде 30%, ал төрт бұрышты және шиыршық (спираль) бөлігінде тек қана 3,7%-те кездеседі. Бұл бауырдың оң жақ бөлігіне баратын қақпа венасы тармағының оның басқа бөліктеріне қарағанда диаметрінің үлкендігіне байланысты.
Бауыр эхинококкозының клиникасы әр түрлі. Ол паразиттің даму кезеңіне, организмге түскен онкосфераның өсу жылдамдығына, пайда болған эхинококк қуыстарының саны мен аумағына, асқынуларын және организмнің қарсылық күшіне байланысты.
Аурудың алғашқы белгісі – эхинококк қуысының көлемінің ұлғайып, бауыр және оның айналасындағы ағзаларды, қан тамырлары мен өт шығу жолдарын басып, олардың атқаратын қызметтерінің ретін бұзғанда ғана белгілі болады.
Осыны еске алып бауыр эхинококкозының дамуы 4 кезеңге бөлінеді (Ю.А.Волох, 1958):
- жасырын;
- аурудың алғашқы белгілері – продромальдық симптомдары;
- бауырдың біртіндеп ұлғаюы;
- асқынулары.
А.А.Изотава (1953) екі даму кезеңіне бөледі:
- жасырын немесе симптомсыз – эхинококктың адам денесіне түсіп, алғашқы ауру белгілері пайда болғанша;
- ауру белгілері пайда болған кезең.
Ю.С.Гилевич (1970) бауыр эхинококкозы дамуын мынадай кезеңдерге бөліп қолдануды ұсынған:
- жасырын (симптомсыз) – ауру белгісі жоқ кезең;
- аурудың анық белгілері пайда болған кезең;
- асқынулары.
А.В.Мельников (1935) бұл ауруды 3 сатыға бөледі.
Бірінші саты – бастапқы, ауру белгілері жоқ- онкосфера организмге түскенінен аурудың бірінші белгілері пайда болғанша. Бұл сатының ұзақтығы әр түрлі, кейде бірнеше жылдарға созылады. Эхинококк қуысының бауыр ішіндегі көлемі өте кіші болғандықтан оны байқап, диагноз қою мүмкін емес. Науқастың жалпы жағдайы өзгермейді, шағым болмайды. Тек оның басқа дертін тексергенде, немесе құрсақ қуысына операция жасағанда ғана кездейсоқ анықталады.
Екінші саты – әр түрлі ауруларға тән белгілері біліне бастайды. Эхинококк қуыстары өте үлкейеді. Кейде тез үлкейіп, бауырдың глиссон қабығын қатты кереді. Оң жақ қабырға астында, құрсақ қуысының жоғарығы жағында, оң жақ кеуденің төменгі жағында өне бойын басып тұратын ауыртпалық, жалпы әлсіздік, асқа тәбеті шаппау, тез шаршау байқалады. Аллергияға байланысты организм сезімталдығының күшеюінен адам денесінде есекжем, лоқсу, құсу және іш өту пайда болады. Эхинококк қуысы өте үлкейгенде іш қуысының алдыңғы оң жақ қабырға астын көтеріп тұрған ісік бары байқалады. Перкуссияда бауыр шекарасының ұлғайғаны, оның жоғары тұрғаны анықталады. Эхинококк қуысы бауырдың алдыңғы жағында орналасса, бауыр домалақтанып, сипап қарағанда жұмсақ және серпілмелі болады; бауыр ішіндегі паренхимада орналасса, оның жалпы көлемі ұлғаяды – гепатомегалия.
Үшінші саты – түрлі асқынулармен байқалады. Ол асқынулар тек эхинококк қуысында болған өзгерістерге (іріңдеу, тесілу, тастық қатаю) ғана байланысты емес. Олар, сонымен қатар, орналасқан ағзадағы немесе жалпы организмдегі өзгерістерге де байланысты. Эхинококк қуысының қақпа венасын басуынан іш қуысында сарысу-асцит жиналуы, көк бауыр венасының басылуынан – оның үлкеюі, бауыр ішілік және сыртындағы өт жолдарының басылуынан – біртіндеп адам денесінің сарғаюы және т.б. байқалады. Бұл асқынулардың осылай тіркесіп келуі шарт емес. Кейде, аурудың алғашқы белгісі эхинококк қуысы жарылып, ауыр асқынудың басталуынан, бірінші кезеңнен кейін тікелей үшінші кезеңге көшеді.
Эхинококк қуысының іріңдеуі (15-34%) эхинококкоздың ең жиі кездесетін асқынуларының бірі. Ол оң жақ қабырға астының қатты ауруымен, дененің қызуы 40-410С-қа дейін көтерілуімен, организмнің улануымен және науқастың қатты қалтырап, тер басуымен байқалады. Кейде сепсис сияқты басталады. Іріңдік жарылғанда көкірек мен құрсақ қуысына, іш астарына және бүйрек айналасына тарайды. Сирегірек жағдайда қуыстағы ірің сыртқа немесе жақын қуысты ағзаларға –асқан, ішек, бронхтарға төгіледі. Іріңнің тікелей қан тамырларына құйылуы өте сирек кездеседі.
Ауыр асқынуларының бірі – іріңдемеген эхинококк қуысының жарылуы (6-9%). Ол көбінесе бауыр шетіне жақын орналасқан қуыстардың кездейсоқ жарақаттануынан болады. Оның ішіндегі көпіршіктер іш қуысына түсіп жайылып кетеді. Бұл ауру адамның талуына, анафилактикалық талықсу болып, кейде табан астында өлімге әкелуі мүмкін. Сондай-ақ жарылған қуыс ішіндегілері өт өзегіне, асқазанға, ішекке, ал көкетке жақын орналасқан қуыстан – көкірек қуысына, өкпеге, бронхтарға төгілуі мүмкін. Бірінші жағдайда, клиникалық белгілерінде құрсақ қуысында өт жолының тас басқандай ауырсынуын, өт жолы қабынуының және сарғаюының белгілері болады. Егер көкірек қуысына, өкпеге, бронхқа ашылса жөтелгенде қақырықпен эхинококк көпіршіктері және оның сыртқы қабығының қалдықтары шығады; асқазан ішек жолына жарылғанда – эхинококк көпіршіктері үлкен дәретте байқалады.
Көкет астылық бауыр эхинококкозы. Бұл терминді алғашқы ұсынған Ф.Ф.Добромыслов (1916). Ең жиі орналасатын жері бауырдың оң жағы. Егер ол бауырдың ортасына таман орналасса, эхинококк қуысы жарылғанда, ол перикардқа, жүрек пен оң жақ кеуде қуысына, орталық өт жолдарына құйылып өте ауыр асқынуларға соқтырады.
Аурудың клиникалық, жиі кездесетін ерекшеліктеріне: науқастың әлсіздігі, тез шаршауы, асқа тәбеті шаппауы, терлегіштік, арықтау, терісінің құрғақтығы, қанының аздығы сияқты жалпы эхинококтік улану белгілері жатады. Бұл эхинококк қуысындағы өлген көпіршіктер уының денеге сіңіп таралуына байланысты.
Көкет астына орналасқан эхинококк қуысы белгілеріне, бауыр тұсының керіп ауыруы, эпигастрийде толып тұрғандық сезім тамақтанғаннан және қол жұмысынан кейін күшейе түседі. Науқас бір бүйіріне жата алмай шалқасынан жатуға мәжбүр болады.
Көзге түсетін белгілері: іштің жоғарғы жағының үлкеюі, қабырға аралығының кеңеюі, немесе, кеуде қуысының төменгі жағының томпаюы, бауырдың үлкейіп, оның төменгі және жоғарғы шекарасының ұлғаюы. Тыңдағанда өкпенің төменгі жағында тыныс дыбысының әлсіреуі, сипағанда оң және сол жақта ісік сияқтығының бары байқалады.
Эхинококк қуысы бауырдың көкет жақ бетінде орналасқанда қабырға астынан байқалады; бауырдың артқы көкет жақ бетінде болса – қақпа венасы басылуынан сарысу пайда болып, іштің тері асты веналары кеңейеді. Егер төменгі қуыс венасы басылса, аяқта ісік, сарысу, кеуденің тері асты веналарының кеңейгені байқалады.
Көкет астында орналасқан эхинококкоздың асқынулары басқа жердегілеріне қарағанда жиі кездеседі. Науқастардың 47,2%-і алғашқы белгілері байқалғаннан кейін 1-5 жыл ішінде ғана емдеу орындарына түседі.
Эхинококкоздың диагностикасы. Клиникалық және зертханалық тексеру. Қанда эозинофилдердің 4%-тен көп болуы паразиттің тірі екендігін көрсетеді. Тек тірі қуыстарды сипағанда ғана эозинофилдер көбейеді (Анфилогов сынамасы).
Кацони сынамасында, организмде эхинококк бар болса, 24 сағаттан кейін эозинофилдер саны көбейеді. Эхинококкэктомиядан соң 4-5 айдан кейін ғана эозинофильдер саны қалпына келеді. Оның бір жылдан аса қалпына келмеуі, жалған қайталануының көрсеткіші. Эритроциттердің тұну жылдамдығының көтеріңкі болуы тұрақты белгі. Қанда лейкоциттердің 5,0х109 г/л аса көбеюі эхинококк қуысының іріңдеуі кезінде орын алады.
Зәрдің өзгеруі, эхинококкоздың асқынған түрлерінде микрогематуриямен, пиуриямен, эхинококк көпіршіктерінің және оның элементтерінің пайда болуымен байқалады.
Иммунологиялық тексеру әдістерінен жиі қолданылатыны Коцонидің аллергиялық сынамасы (1912). Оның реакциясының сезімділігі 60-тан 100%-ке дейін. Анафилактикалық талықсу болу мүмкіндігіне байланысты Кацони реакциясын қайталап жасауға болмайды.
Адам организміне зиянсыз тексеруге латекс-агглютинация сынамасы жатады. Оның нәтижелілігі 96,3% және оны көп қайтара жасауға болады. Өте жоғары нәтижелі 90% сезімтал серологиялық реакцияға Қазақстан Республикасының эпидемиология институты шығарған Ю.А.Кузьмин сынамасы жатады.
Инвазиялық емес тексерулер. Ең маңызды және негізгі тексерулерге рентген және компьютерлік томография жатады. Тексерудің нәтижелілігі бауырдағы эхинококк қуысының орналасуына және ондағы өзгерістерге байланысты. Егер эхинококк қуысы бауырдың алдыңғы жоғарғы жағында немесе көкет астында орналасса, онда көкеттің оң жақ күмбезі көтеріліп, оның тыныс алғандағы қозғалысы азаяды.
Бауырда жалғыз қуыс болса көкет тегіс томпайып, көп қуысты болса – толқынданып көрінеді. Егер эхинококк қуысында әк (известік) тұздары сіңіп қатайғаны байқалса, ол көбінесе қуыстағы паразиттердің өлгенін көрсетеді.
Құрсақ қуысына ауа жіберіп тексергенде (пневмоперитонеум) эхинококк қуысын көкет босаңсуынан (релаксация) және өкпенің төменгі бөлігі ісіктерінен ажыратуға мүмкіндік туады. Жіберілген ауа бауыр мен көкет аралығында ақшыл жолақ болып көрініп, бауырдағы бұлтиған эхинококк қуысы анық байқалады. Оң жақ көкет босаңсуында бауырдың жоғарғы жағының жиегі түгелдей бүкірленгені және бұлтиғаны байқалады. Ал көкет жиегі жіңішке сызық ретінде көрінеді. Ауа жіберілгенде оның пішіні өзгермейді. Қалыпты жағдайда бауыр үлкеймеген, ал онда эхинококк қуысы болса көлемі ұлғайғаны байқалады. Егер эхинококктың фиброздық қабығы көкетпен жабысып қалса, бауыр мен көкет арасына ауа бармайды. Рентген арқылы эхинококк қуысы іріңдігін бауыр іріңдігінен ажырату қиын. Дегенмен іріңдеген эхинококк қуысында оның қабының сыртының қатаюы, қуыстың ішінде сұйық деңгейінің барлығы, онда немере-шөберелік көпіршіктердің қалқып жүргені байқалады. Бұны «қалқыған мембрана симптомы» деп атайды.
Бауырдағы эхинококк қуысы оң жақ қабырға астына орналасса, оны өт қабының тасты қабынуынан ажырату үшін холецистография жасау қажет. Операция кезінде жасалған холангиографияда эхинококк қуысының бауыр ішіндегі өт жолдарын доға тәрізді ығыстырғаны және жарылған жағдайда оның өт жолдарымен сабақтасқаны анықталады.
Компьютерлік томография эхинококкозда бауырдың үлкейгенін, оның айнала өзгерістерін, қуыстың анатомиялық ығысуын, бауыр және өт жолдарының, өт қабы өзектерінің кеңігенін көрсетеді. Эхинококк қуыстарын анықтауда бейнесін күшейту әдісі зор көмек береді. Ол үшін томографияны қайта жасардан 5-10 минут бұрын венаға 30-40 мл верографин жіберсе, эхинококк қуысының қабырғасы және айналасындағы тіндердің тығыздығы өсіп, томограмма дөңгелектеніп, диаметрі 0,5-1,0 см қуыстарда анық көрінеді.
Ультрадыбыстық тексерумен эхинококк қуысының қай жерде орналасқанын, оның көлемін, пішінін және сол тексерілген жердің анатомиялық құрылысын анықтайды.
Радиоизотоптық сканерлеу бауыр жасушаларының радиобелсенді бенгал қызғылт бояуын немесе радиобелсенді алтынды өзіне талғап сіңіру әсеріне бағытталған. Онымен тексерілген жердің көлемін, пішінін, қай тұста орналасқанын көруге болады.
Бауыр сцинтиграфиясы – сканерлеу және радиография әдістерін біріктіріп зерттеу. Ол үшін технеций, алтын, индий және радиобелсенді иодпен таңбаланған коллоидтық сұйықтар қолданылады. Бауырда ісік немесе эхинококк қуысы болса, олардың орналасқан жерінде бос, ақаулық, көлемінің үлкейгені байқалады. Бұл тексерумен бауырдың оң бөлігінде тереңдігі 5 см дейін орналасқан аумағы 3 см, ал тереңдеу орналасса – 4-6 см ақаулықтарды көру оңай. Ал бауырдың жұқалай сол жақ бөлігінің бетінде орналасқан, көлемі 2 см-ге дейін өзгерген жерді анықтауға болады. Онда басқа электррентген-гепатосканерлеу тәсілі қолданылады. Бұл әдіспен патологиялық үрдістердің қай жерде орналасқаны, оның қандай ағзамен байланысы бары анықталады.
Бауыр эхинококкозы диагнозын анықтауда Селдингер тәсілімен таңдамалы (селективтік) ангиография жасау жиі қолданылады. Бұл әдіспен алынған суретте 3 фаза: артериялық, паренхиматоздық және веналық фазалар айқын бейнеленеді. Артериялық фазада сопақ немесе дөңгелек, қан тамырларынсыз аймақ байқалады. Онда қуыс айналасын қоршап тұрған артериялық қан тамырларының доға тәрізді ығысқаны және олардың бір-бірімен жақындасқаны көрінеді.
Паренхиматоздық фазада, эхинококк қуысының көлеміне, түріне сәйкес контрасттық зат бармаған бос аймақ бар екендігі, оның айналасында, фиброздық және кутикулярлық қабаттардың арасында, контрасттық заттың бары көрінеді. Мұны Русик белгісі деп атайды.
Веналық фазада қуыс айналасындағы веналардың кеңіп, ығысқаны анықталады.
Бауырдың эхинококктық қуысы мен ісігін ажырату үшін лапароскопия әдісі қолданылады. Онда бауырдың бет жағында орналасқан эхинококк қуысы тегіс көгілдір-қызғылт түсті, күңгірт дөңгелекті жиек болып көрінеді. Айналасындағы бауыр тіндерінің қалыбы өзгермейді. Қуыстың шекарасы анық көрінеді. Бауыр ішінде орналасқан түрінде сол құралмен оның тығыздығын: былқылдаған немесе босаңсыған жерін анықтауға болады. Кейде сол жерден тін алынып, биопсия жасалады. Тін алынған жердегі қан кетуден сақтану үшін желім жағылады, немесе үлкен шарбының шеті жапсырылады. Егер эхинококк қуысының өт жолдарымен байланысын анықтау үшін холецисто-холангиография жасалса, ол лапароскопиялық емдік микрохолецистостома салумен аяқталады.
Емдеу. Эхинокококкозды емдеуде, ертеректе қолданылған түрлі пункциялау (тескілеу) әдістерінің тек қана тарихи мәні бар. Линдеман (1871) ұсынған – эхинококкты бірден алып тастау операциясы мен Волькман (1876) ұсынған – екі кезеңді эхинококкэктомия осы күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ.
Бірінші айтылған операцияда, эхинококк қуысы ішіндегілерінен босатылған соң, оның қабығының шетін, бір-бірімен, алдын ала тігілген тері мен іш пердесінің операциялық жарасына тігіп, оған түтік қою. Бұл әдіс марсупиализация деп аталады. Екінші операцияның біріншілік кезеңінде эхинококк қуысының қабығы әуелі операция жарасына тігіледі де, 8-10 күнде қуыс қабығы мен операция жарасының тігілген арасы толық жабысып бітеді. Екінші кезеңінде қуыс ашылып, түтік қойылады. Бұл операциялардың кемшілігіне, ашық қуыстың тартылып жабылғанға дейін инфекция түсіп іріңдеуі, өт ағуы, көпке дейін жазылмайтын жыланкөзден адамның арықтап жүдеуі жатады. Жабық әдістерде қуыс қалдығын йод тұнбасымен (1893), иодоформ-глицерин эмульсиясымен толтырып, жауып, іштегі жараны бірден тігеді.
А.А.Бобров (1894) қалған қуысты изотоникалық сұйықпен (1-ші әдіс) толтырған. Ол, 2-ші әдісінде қуыстың көлемін азайту үшін қабықтың шеті жұқа жерлерін кесіп алып тастап, қалғанын қуыс ішіне қарай бүріп тігіп, іш қуысын бірден тігіп жапқан. Дельбе (1896) фиброздық қабықты қуыстың ішкі түбінен бастап кетгут жібімен бүріп тіккен (капитонаж). Бұл әдіс қауіпті, себебі тігу кезінде бауырдың өт жолдары мен қан тамырлары жарақаттануы мүмкін. С.И.Спасокукоцкий (1926) қуыс қалдығына паразиттіөлтіретін 2% формалиннің глицериндегі ерітіндісін жаққан. Бұл әдіс осы күнге дейін қолданылады. Аумағы үлкен қуыс қалдығын үлкен шарбымен тығындап толтыруға болады (Н.Ф.Березин, 1946; Р.П.Аскерханов, 1976). Соңғы кезде қуыс қалдығын жиналмаған лазер сәулесімен тазарту қолданылады. Бұл әдіс тек тазартып қана қоймай, өт немесе қан ағуды да тоқтатып, қуыс қалдығын сол күйінде қалдыруға мүмкіншілік береді.
Жасалған операция түбегейлі (радикальды) болуы үшін, кейбір зияткерлер эхинококк қуысын фиброзды қабығымен қоса, немесе сол жердегі бауыр тінімен қоса алып тастайды. Эхинококкозда марсупиализация – эхинококк қуысын жару, ішіндегілерінен тазарту, сыртқы қабығын операция жарасына тігу және түтік қою – науқастың халі өте нашарлағанда немесе эхинококк іріңдеген жағдайларда қолданылады (өлім 6,2% байқалады).
Эхинококэктомия – эхинококк қуысын барлық қабығымен және ішіндегі заттарымен бірге алып тастау – ең түбегейлі (радикальдық) операция қатарына жатады (өлім 1,2% байқалады).
Жабық немесе ең жақсы эхинококкэктомияға эхинококк қуысын хитин қабығын жармай алып тастау жатады. Бұл операция эхинококк қуысы бауыр шетіне жақын орналасқанда жасалады. Қалған операциялар эхинококктің ашық жасалатын операцияларына жатады.
Эхинококктің фиброздық қабығын қоса алып тастау идеалды эхинококкэктомия емес, өйткені онда паразит элементтері жоқ. Ондай операция, фиброздық қабықтың тұз сіңіп қатайған кезінде жасалуы қажет. Эхинококк қуысын орналасқан ағзалармен бірге алып тастау ең тиімді операциялар қатарына жатады. Оларды алып тастау адамның денсаулығына қауіп туғызбайтын ағзаларда: көк бауырда, бүйректе, үлкен шарбыда, тұқым безінде орналасса ғана қолданылады.
Бауыр эхинококкозының хирургиялық емдеуінен кейін кездесетін асқынулар, пайда болған уақытына қарай 3 топқа бөлінеді: операция кезіндегі, операциядан кейін ерте және кешірек кездесетін асқынулар. Операция уақытында эхинококк қуысын ағзамен бірге алып тастау салдарынан қан кетуі мүмкін.
Операциядан кейінгі кезеңде қуыс қалдығынан қан, өт ағу салдарынан іш пердесінің қабынуы кездеседі. Егер қойылған түтік жеткіліксіз болса, қуыс қалдығы іріңдеп бауыр абсцесі, ал өт жүрісі бұзылса, инфекция түсу салдарынан холангит және холангиогепатит дамиды. Операциядан кейін кеш кездесетін асқынуға эхинококкоздың қайталануы, өттің ұзақ ағуынан жыланкөз пайда болуы, ішкі ағзалардың амилоидозы жатады.
Эхинококкоздың қайталануы шын және жалған болып екіге бөлінеді. Жалған қайталану деп операция кезінде аумағының кішілігіне, тереңірек немесе бас ағзаларда жатуына байланысты байқалмаған және қуыстың жарылуыанан эхинококк тұқымдарының жайылып таралуы болған жағдайларды айтады. Кейбір зияткерлер оны резидуальдық қайталау деп атауды ұсынған. Тегінде, резидуальдық эхинококкқа тек арнайы түрде, жорта тастап кетілген паразит қуыстарын жатқызу қажет. «Шын қайталануы» деп операциядан кейін эхинококктың қайта түсуіне байланысты 10 және одан да көп жылдардан кейін дамуын айтады.
Бауыр эхинококкозы, диагнозы анықталысымен тек операция арқылы емделеді. Егер эхинококк қуыстары көп болса, алғашқыда асқынған қуыстарды немесе асқыну салдарынан организмге қатер туғызатын қуыстар алып тастау қолданылады. Асқынулар пайда болған жағдайда операциясыз ем ешқандай нәтиже бермейді.
Ұқсас материалдарды қарай кетіңіз:
