Дисгормоналды ауру (мастопатия) немесе сүт бездерінің гиперплазиясы дегеніміз – нейро-гуморалды қызметінің бұзылысынан дамитын сүт бездерінің зақымдалуы. Кистозды-фиброзды мастопатия жиі 2 жақты болады. Бұл аурудың дамуы аналық безінің, бүйрек үсті безінің, қалқанша безінің физиологиялық деңгейінің бұзылысымен және организмдегі өзгерістердің әсерімен тікелейбайланысты. Әртүрлі 10 шақты патологиялық процестердің өзара қосылуы дисгормоналды гиперплазияны түзейді. Осыдан: «мастопатия», «фиброаденоматоз немесе аденофиброматоз», «мастодиния», «мастоплазия», «аденоз», «диффузды» немесе шектелген фиброаденоматоз», «дисгормоналды пролиферативтер», «ісікалды немесе обыралды үдерістер» және т.б. дамиды.
Ресей Денсаулық министірлігі (1985ж.) ұсынысы бойынша мастопатия–түйінді және диффуздыдеп бөліп қарастырады. Мастопатияның диффузды формаларының4 түрі бар:
-безді компонентті қосуымен (аденоз);
-фиброзды компонентті қосуымен;
-кистозды компонентті қосуымен;
-аралас түрі.
Даму көзі бойынша:
1) диффузды (өзекті мастопатиядан) бөліктерден тыс, майда сүт өзектерінен шығатын (фиброзды-кистозды мастопатия);
2) түйінді (лобулярлы) мастопатия, бөлікшелердің гиперплазиясымен, эпителий пролиферациясымен байланысты болады және тек бөлікшемен тығыз түйін түзеледі.
Бездің сүт өзектеріне, бөлікшелердің пролиферациялық жасушаларына және айқын атипиясына байланысты 4 сатыға бөлінеді:
- Паренхиманың қатерсіз дисплазиясы, эпителий проли-ферациясыз.
- Паренхиманың қатерсіз дисплазиясы, эпителий пролиферациясымен, атипиялықжасушасыз.
3А. Эпителий пролиферациясымен және аздаған атипиямен, парен-химасының дисплазиясы.
3Б. Эпителий пролиферациясымен және жиі кездесетін атипиямен (өзгерген қатерлі ісікке жақын) паренхиманың дисплазиясы.
Пролиферациясыз немесе айқын емес пролиферациялы қатерсіз дисплазия мастопатиямен ауыратын науқастардың 90-95%-да кездеседі.
Жеңіл, орташа немесе айқын атипия мастопатиямен ауыратын науқастардың 3-5%-да кездеседі. 3А-дағыдай айқын атипияны обыр алды, ал 3Б -сәйкес өзгерісті қатерлі ісік деп қарастырады. 3Б – сатысында гистологияда карциномаға тән критерийлер анықталады, бірақ оларда өсуі мен метастаздануға бейімділігі болмайды.
Этиология. Мастопатия кезінде гормондардың деңгейі (эстрадиол, андрогендер, пролактин, фолликулостимулдеуші гормон) жоғарылайды. Менопауза кезінде лютотропты және фолли-кулостимулдеуші гормондардың концентрациясы төмендейді. Осы гормондарының концентрациясының төмендеуігонодотропты гормондардың секрециясын пролактин және эстрадиолмен басады. Көбінесе тироксиннің (Т4) төмендеуі және тиреостимулдеуші гормондармен пролактиннің концентрациясы жоғарылайды. Эндокринды жүйенің бұзылуына байланысты, сүт бездерінің тіндерінің физиологиялық циклдылығы өзгереді де, мастопатияның дамуына қолайлы әсер туғызады.
Патогенез. Дисгормонды гиперплазия күрделі процесс болғандықтан, әлі күнге дейін толық ашылмаған. Осы патологиялық үдерістің дамуына байланысты әсер ететін 70-тен астам қауіп-факторлары бар. Негізгі патогенетикалық фактор, ол организмнің арнайы қызметін сипаттайтын фактор (жыныстық қатынас, туушылдық, лактацияның сапасы мен ұзақтығы).
Дисгормондық гиперплазияның дамуына байланысты 4 патогенетикалық варианттарды қарастырады: тиреоидты (39 жасқа дейін), аналық безді (40-49 жас), бүйрек үсті безді (50-59 жас), және инволютивті (60 және одан да жоғары). Сүт бездерінің ісікалды ауруларына жүкті болмаған, босанбаған, жыныстық қатынаста тұрмайтын, қосымша гинекологиялық аурулары анықталмаған науқас әйелдерді (жатыр фибромиомасы, аналық безінің кистасы, зоб) жоғарғы қауіп-қатер тобына жатқызады.
Патологиялық анатомиясы. Мастопатия кезінде дәнекер тіннің бөлікшеішілік қалыңдауымен өсуі анықталады. Түйінді түрі сүт бездеріне әртүрлі түйіндердің түзілуімен сипатталады. Диффузды түрі көптеген интраканаликулярлы кисталардың түзілуі мен бездің дәнекер тінінде фиброздың болуымен сипатталады (цистоа-деномалар). Цистоаденомалар саны басым. Эпителий диф-ференцировкасының азаюынан малигнизация дамуы мүмкін (әсіресе, майда кисталарда). Бездегі диффузды және түйінді өзгерістер әртүрлі комбинацияда бірге немесе бөлек болуы мүмкін. Өзекішілік цистоаденомалар емізіктен бөлінген серозды-геморрагиялық бөлінділермен жүруі мүмкін. Процестің шектелуі немесе жайылуы без тінінен дәнекер тіннің артуы, эпителийдегі өзгерістер салдарынан мастопатия көп түрлі болады.
Жіктелуі (В.С. Савельев,А.И. Кириенко, 2006 ж.).
- Диффузды мастопатия:
-қарапайым;
-эпителийдің шектелген ішкі өзекті пролиферациясы;
-эпителийдің шектелуі айқын атипиясы.
- Түйінді мастопатия:
-пролиферациямен;
-пролиферация жәнеатипиямен.
- Сүт безінің фиброаденомасы:
-интраканаликулярлы;
-периканаликулярлы;
-жапырақ тәрізді(филлоидты);
-ішкі өзектік папилома (қансыраушы сүт безі, Минц ауруы).
- Аденома.
Клиникалық көрінісі. Мастопатияның негізгі симптомдарына ауру сезімі, емізіктегі бөлінділер, бездің диффузды немесе шектелген тығыздануы және консистенциясының өзгеруі жатады. Ауру сезімі мандымсызжәне тұрақсыз болады және етеккіралды кезеңінің соңғы күндерінде күшейеді. Бездің консистенциясы өзгеріп отырады, жиектері айқын емес, әртүрлі көлемдегімен түрлерінің тығыздану ошақтары пайда болады. Диффуздымастопатияға сүт безі тінінің шектелген аймағының қалыңдауы тән. Диффуздымастопатияның тығыздануы көп түрлі болуы мүмкін (ірі дәнді немесе ірі бөлшектік) беті тегіс, қозғалғыштығы – оңай жылжитын, контуры тегіс, етеккір циклынан кейін пальпацияда ауру сезімсіз немесе етеккіралды кезеңде ауру сезімді.
Тығыздалудың үстінен терілік симптомы ереже бойынша болмайды. Қолтық, бұғанаүстілік, бұғанаастылық лимфа түйіндері ұлғаймаған. Ауру сезімінің дәрежесі сүт безінің зақымдалған тіндерінің әртүрлілігінебайланысты өзгеруі мүмкін. Безді тіндегі патологиялық процестің саны көп болған сайын, ауру сезімі реакциясы күштірек болады (аденопатия, аденоз, аденома). Көптеген ұсақ кисталар дөңгелек немесесопақ болады, кейбір жұмсақ түйіндері аздаған ауру сезімді болса, қолтық лимфа түйіндерімен ұлғаюымен бірлессе, пальпацияда ауру сезімді болса, аденоз және аденофиброматоз жайлы ойлауға болады. Тығыздалған ошақтар фиброматозға және фиброаденоматозға тән. Егер тығыздану фонындажұмсақ аймақ немесе флюктуация анықталса, онда сүт безі тіндерінде кистоздықуыс дамиды және олар емізіктен бөлінділердің бөлінуімен сипатталады.
Рентгенограммада d ≈ 0,3–-6,5 см және одан да үлкен көптеген ағарулармен қуысты (кисталар) ірі ілмекті сурет көрінеді. Түйінді мастопатияда жекелеген немесе көптеген шамалы ауру сезімді, қозғалмалы, терімен және емізікшемен байланыспаған түйіндер анықталады. Түйіндердің өлшемі бірнеше миллиметрден 3-–4 см-ге дейін және одан да жоғары (аденофибромалар, фиброаденомалар, аденоз). Әртүрлі өлшемдегі кисталар (фиброзды-кистозды мастопатия).
Диагностикасы және салыстырмалы диагностикасы кезінде УДЗ және маммография қолданылады. УДЗ-–ді жіңішке инелі биопсиямен бірлесіп, кистозды түзілісті тығыз түйінді бездің тығыздалған бөлімінен және басқа да өзгерістерден нақты ажыратуға мүмкіндік береді. Шектелген фиброаденоматозда патологиялықошақтың жанында перифокалды қабыну бар, әсіресе, қабырғалары қалың, ірі өлшемде жалғыз түйін болғанда, диагноз қою өте күрделі.
Бұл жердеісіктің тығыз консистенциясыжәне теріліксиптомдарының болуы, үдерістің шынайы, клиникалық көрінісін шатастырады, сонымен қатар, ісіктің терең орналасуы, клиникалық зерттеу әдістерін жүргізуді қиындыққа соқтырады. Негізінен кешендіпараклиникалық диагностиканы (УДЗ, маммография, термография және т.б.) жүргізуде көп жағдайларда дәрігердің қателесуіболмайды. Қатерлі ісікте-шеттері тегіс емес, толқын тәрізді, түйіндердің ұсақ бөлшек тәрізді түзілуі,кейде безде Са+ тұзының шөгуі, аймақтарыкүңгіртенген (түйіндер), кейде ағарулармен (кисталар) ауысып отырады.
Емі. Диффуздымастопатияның негізгі емі – консервативті ем. Ол гормоналды дисбаланстың коррекциясына бағытталуы керек. Эстроген және андрогендердің көмегімен гормоналды емді тағайындайды. Еркек гормондарын қолдану, етеккір кезінің аралығында тестестерон-пропионат инъекциясын 25–30мг-нан, аптасына 2–3рет (барлығы 500–700мг) тағайындалады. Мастопатиямен ауыратын науқастарда эстрогендердің көп болуына байланысты, бауырдың қызметін жақсарту мақсатында витаминотерапия қолдану.
1 ай көлемінде А, В, Е витаминдерінін және т.б. дәрілерді қолдану ұсынылады. Фиброзды-кистозды мастопатияны емдеу үшін даназол (данол), этистеронның синтетикалық дериваты гонодотропты гормондармен гипофиздің өнімін басатын (фоликулостимулдеуші және лютейнстимулдеуші) гормондарды да қолданады. Көптеген науқастарда түйінді түзілістерің өлшемі мен саны азаяды, ауру сезімі жойылады, без тінінің тығыздығы азаяды.
Сонымен қатар, антиэстрогендер (синэстренол, таморксифен) және энзимотерапияны да (вобэнзим) қолданады.
Антипролактинды препараттар (бромокрептин). Аналық безінің лютеинды қызметін қалпына келтіру үшін калий йодиды қолданылады. Калий йоад ерітіндісінің 0,25%, 1-2 шай қасықпен күніне 1 рет тағайындалады. Тағам өнімдерінен шоколадты, кофе, қою шайды алып тастау керек.
Масталгия, мастодения типіндегі мастопатияның алғашқы сатыларында, ретромаммарлы аймаққановокаинмен бөгеме жасау тағайындалады.Мастодинон немесе басқа да ауру сезімін басатын, препараттар тағайындайды, науқастарға қалыпты жыныстық қатынаста болудың маңызын, жүкті болуын, босануды және емшекпен емізудің қажеттілігін түсіндіру қажет. Алынған материалдарды жедел түрде гистологиялық зерттеуге жіберу қажет. Егер мастопатия пролиферациясымен және жасуша атипиясымен бірге жүрсе, бездің өзгерген бөлігіне резекция жасау керек. Зақымданудың жайылуында және ракқа (обырға) күдіктенгенде мастоэктомия жасайды.
