Сабақ жоспары

Тәжірибелік сабаққа арналған әдістемелік өңдеу

Тақырыбы: Майлардың қорытылуы мен сіңірілуі. Жоғары май қышқылдарның алмасуы. Триацилглицеридтер  мен фосфолипидтердің клеткаішілік алмасуы.

Сағат саны: 5

Курс: 2

Мамандығы: Жалпы медицина

Тақырыбы: Майлардың қорытылуы мен сіңірілуі. Жоғары май қышқылдарының алмасуы. Триацилглицеридтер  мен фосфолипидтердің клеткаішілік алмасуы.

Сабақтың мақсаты:  Студентке майлардың қорытылуы мен сіңірілуі, қайта синтезделуі және зат алмасуы, триацилглицеридтер мен фосфолипидтердің клетка ішілік алмасуы туралы түсіндіру.

Оқу мақсаты:

1.Қорытылу , сіңірілу және ішектегі майлардың қайта синтезделуі туралы талаптармен танысу.

2.Көміртегі атомдарының жұп саны болатын май қышқылдарының тотығу кезіндегі бөлінетін энергияны есептеп шығара білу.

3.Семіздіктің негізгі себептерін, бауырдың дистрофиясын, стеаторенді болжай білу.

Тақырыптың негізгі сұрақтары:

1.Тамақ құрамындағы майлар, тәуліктік қолдану нормасы қорытылуы,қорытылған астың сіңірілуі.

2.Ішек жасушаларында майлардың қайта синтезделуі. Май алмасудағы хиломикрондардың рөлі.

3.Жоғары май қышқылдарының тотығуы, реакцияның жүру жылдамдығы, ҮКҚЦ мен байланысуы, реттелуі.

4.Май қышқылының биосинтезі, реакцияның жүру жылдамдығы, физиологиялық  мәні, биосинтездің жылдамдығы тамақтың біркелкілігіне және құрамына тәуелділігі.

5. Майлардың қорытылу және сіңірілу процесінің бұзылуы. Хиломикронемия.

6.Триацилглицериннің бауыр және майлы тіндердегі биосинтезі. биосинтездің жылдамдығы тамақтың біркелкілігіне және құрамына тәуелділігі.

7.Триацилглицериннің тотығуы. Жинақталу кезіндегі майлардың физиологиялық мәні.

8.Фосфолипидтің биосинтезі.Бауыр майларының жаңаруы. Липотропты факторлар.

9.Май және көмірсу алмасудың арақатынасы.Май алмасуының реттелуі. Гормондардың майдың алмасуына әсері.

10. Май және көмірсу алмасудың арақатынасы

Оқу және оқыту әдістемесі: практикалық сабақтар талдау.

Талдау барысында төменде көрсетілген мәселелерге көңіл аудару керек:

Тамақ құрамындағы майлардың 99% триацилглицериндер құрайды.

Тамақ майларының қорытылуының бастапқы сатысы олардың тұздарды ақуыздық қышқылдармен эмульсиялау.Холь, хенодезоксихоль, гликохоль тұздарының қышқылы жоғарғы белсенді заттар болып табылады. Олар жоғарғы майды суда еритін ферменттердің молекулаларының қатынастарымен тез арада қатынасады: липазалар және фосфолипазалар. Панкреатиттік липаза ыдыратады май қышқылына, диацилглецеридке және β­моноацилглецеридке.

Панкреатиттік фосфолипазалық фермент арқылы фосфолипидтерден глицерин, жоғары май қышқылдары, Н₃РО₄ , азоттық негіздегі холестерезол ыдыратады холестерин эфиріне.

Көңіл аударыңыз, амфильді заттар гидролаза, ақуыздық қышқылдар және холестерин аралс мицеллаларды құрайды.

Ішектің эпителлий жасушаларында май молекулаларының қайта синтезделуі, олар құрылымы бойынша тамақтық майлардан өзгеше болады.

    β­тотығу-катаболизмнің спецификалық жолы, май қышқылдары митохондрияға өтеді және тек қана аэробты жағдайда ғана,бірнеше этаптардан тұрады:

1. Май қышқылдарының белсенуі. Басқа реациялар басталмай жатып, май қышқылдары белсеніп, макроэргтік байланыс коэнзимамен фермент ацил-КоА арқылы қосылады.
2. Май қышқылдарының митохондрияда орын ауыстыруы. Май қышқылдары митохондрия матриксіне карнитин арқылы орын ауыстырады. Карнитиндер лизин аминқышқылынан және метиониннің аскарбин қышқылымен қатынасынан синтезделеді.
3. Май қышқылдарының β­тотығуының 1-ші реакциясы ацил КоА құрамындағы α және β көміртегі атомдарының дегидрленуі. 2-ші реакциясы гидратаза ферментінің қатысуымен Н₂О молекуласының қосылу реакциясы. 3-ші реакция НАД қа тәуелді ДГ ферментінің қатысуымен дегидрлену реакциясы. 4-ші реакция тиолаза ферментінің және HS-KoA қатысуымен 2-С атомының байланысының үзіліп, екі көміртегі атомының май қышқылдары молекуласынан бөлінуі.Осы реакцияларды құрамында 4 көміртегі атомы бар қосылыс қалғанға дейін қайталай береді.

Қаныққан май қышқылдарының биосинтезі цитоплазмада жүреді, барлық тірі ағзада, көбінесе май ұлпаларында, сүт бездерінде және бауырда жүреді.ацетил КоА синтез үшін тек синтездің басталуына ғана қажет. Яғни «ұйытқысы» болып табылады.

Ацетил КоА митохондрийден цитоплазмаға өтуі.

Ацетил КоА митохондрияда түзіледі, цитоплазмаға цитрат түрінде шығады, митохондрия матриксінде реакциялар жүреді, цитратсинтезаны катализдйді.

Ацетил-КоА + Оксалоацетат = Цитрат + HS–KoA

Цитоплазмаға цитратты транслоказа өткізеді,  бұл процесс тек қана митохондрийде цитрат көбейген жағдайда ғана жүреді.

Цитрат + HS-KoA+ ATФ = Ацнтил КоА + Оксилаацетат+АДФ+Ф_н

Ацетил КоА май қышқылдарының синтезделуіне қолданаылады, ал оксалоацетат мыналарға айналады, олар цитоплазмада малатДГ және малик ферментін катализдейді.

 Оксалоацетат =Малат=пируват+СО₂

Перуват қайтадан митохондрия матриксіне НАДН₂ ,малик ферментті катализдеу реакиясында түзілген, олар май қышқылдарының синтезделуіне қолданылады.

Малонил КоА түзілуі

Бірінші сатысы ацетил КоА катализденіп малонил КоА түзіледі, Ацетил КоА карбоксилаза май қышқылдарының биосинтезінің кілті болып табалады. Ацетил КоА құрамында ковалентті байланысқан биотин лигазалар түріне жатады. Бірінші сатыда СО₂ ковалентті байланыспен биотинмен АТФ гидролиздену энергиясы арқылы байланысады, ал екінші сатысында СОО^– Ацетил КоА әрекеттесіп Малонил КоА түзіледі.

Биотин+СО₂+АТФ=Биотин-СОО+АДФ+Ф_н

СН₃–СО-SkoA=COOH-CH₂-CO-SkoA 

Жоғары май қышқылдарның синтаза арқылы катализдену реакциялары.

Май қышқылдарының синтазасы полиферменттік комплекс, құрамында ацил  тасушы ақуыз бар. Синтаздық комплекс екі бірдей субьденицадан тұрады, олардың әрқайсысында алты фермент бар. Бірінші сатыда ацетил КоА тарнсацилаза ферментінің әсерімен көрші SH-тобы цистеинға, 3-кетоацилсинтезаға бекінген, және малонил КоА да трансацилаза әсерімен көрші SH- тобы 4 фосфотеинға бекінеді. Нәтижесінде ацетил, малонил фермент түзіледі.

2 ші сатысында 3-кетоацилсинтетаза катализдейді, ацитил тобы мен малонил тобын әрекеттестіреді, нәтижесінде СО₂ бөлініп, Ацетоацетил ферменті түзіледі.

3 ші сатысында ацетоацетил редуктазаның НАДФН әсерінен , нәтижесінде 3-гидроксиацил ферменті түзіледі.

4 ші сатысында 3-гидроксиацилдің дегидрация нәтижесінде еноил ферменті түзіледі.

5 ші сатысында Ацил ферменттің түзілуімен еноил редуктазаның қайта синтезделуі.  Малонил КоА жаңа молекуласы 4-фосфопонтенеинға қосылады, ал ацилдің қалдығы бос SH тобының цистеиныны барады. Цикл палмитоил фермент түзілгенше 6 рет жүріп отырады. Палмитоил синтетаза комплексінен тиоэстераза көмегімен бөлініп шығады.

Палмитсинтетаза қышқылының Ацетил КоА және малонл КоА қатысуымен синтезделуі:

CH₃-CO-SkoA + 7COOH-CH₂-CO-SkoA+14HAДФН+14Н = СН₃(СН₂)+7СО₂+Н₂О+SHSKoA+14 HAДФ⁺

Май қышқылдарының реттелуі.

Май қышқылдарының β­тотығуының жүру жылдамдығы митохондрияға түсетін май қышқылдарының санына байланысты, оның үстіне карнитин ацилтранферазаның белсенділігіне тәуелді, ол малонил КоА ингибиторы. Малонил КоА абсорвативті период кезінде жоғарлайды, бауырда гликолиз белсенеді және перуватта ацитил КоА жоғарлайды. Липополизаның белсенуі аштық кезінде глюкагонда және ауыр жұмыста қандағы адреналин жоғарлайды, бос май қышқылдары көбейеді, олар бұлшықеттердің және бауырдың энергия көзі болып табылады. Гексокиназаның ингибиторы Глюкоза-6-фосфат, ол бұлшықет және бауыр жасушаларына глюкозаны түсуді тежейді. Және глюкозаны тіндік нервтен және эротрициттен қорғайды.

Май қышқылдарының синтезделуі ацетил КоА карбоксилаза көмегімен реттеледі. Фермент белсенділігін цитрат инсулинб олар активті фосфотазадаи активті дифосфорлануға өткізеді. Сонымен қатар инсулин ферменттердің синтезделуін қадағалайды: ацетил КоА карбоксилдік, май қышқылдарының синтетазасы, цитратлиаза, изоцитратДГ.

Бауырдағы ФЛ дің жаңадан синтезделуі үш жағдайда қажет: бауырдың жасушаларының және жасушалық органеллаларының жаңаруына, басқа тіндерді фосфолипидтермен қамтамасыз етуге, майларды синтездеуге диацилглицеринмен қамтамасыз ету.

Липолиз гормондармен реттеледі( катехоль, глюкагон, АКТГ, СТГ+, циклин аденилат, инсулин теріс).Май жасушаларының құрамында жасуша ішілік липазалар жүйесі бар, олар гидролиз процесіне қатысады. Липазалық жүйенің 2 түрі бар: а) липаза, гидролизденуші тек  триацилглицериндер; б) липаза, гидролизденетін диацилглицериндер.Бірінші липаза кезінде АТФ қалпына келеді жане  реттеуші  фермент  болып  табылады. Бұл  гормонсезгіштік  липаза. Гормондық  сигнал,   гидролизге әкелетін  триацилглицериндерге акеліп  соғады,ол жасушаның  энергетикалық  ашығуына   себепші  болады.ЖМҚ қан жолдарына және  дененің өзге  мүшелерімен  альбуминди  комплес тузеди.Глицерин май клеткаларына кайтадан колданылдмайды, тагыда  қан жолдарынан  босайды.

Май жасушасындағы мембрана  екі турлі рецепторы бар: бірінші типіне кетохаламға, СТГ глюкогонганға, АКТГ; екінші тип инсулинге. Рецепторлардың  реттелуі  цАМФ  жане   липолизаның белсенуіне  алып келеді.  Инсулин  АМФ- ның денгейін   томендетеді(фосфодиэстераз ферменті көмегімен), және ізінше, липолизді тоқтатады. Мысалы,  қант диабеті кезінде, инсулиннің тапшылығы клеткаішілік липазаның липолитикалық гармоның  ретсіздікке әкеледі,  майлы депода ЖМҚ-ның мобилизациясы  байқалады.Сондай-ақ, ашығуда осындай әсер көрсетеді ,себебі бұл жағдайда инсулин синтезі төмендейді ./глюкоза қатысынсыз/

Липидтер мен көмірсулардың алмасуының тығыз қарым-қатынаста екніне студенттердің назар аударулары қажет,метобалиттердің көмірсудың алмасуына ауысып кетуі мумкін  ( ацетил-КоА, 3 -фосфоглицерин альдегид, НАДФН₂)  яғни тирацилглицерин синтезіне .

Жаушадағы глюкозаның концентрациясының төмендеуі ( ашығу, қант диабеті) нәтижесінде май қышқылдарының  ацетил-КоА ға дейін ыдырауы күшейеді, яғни оксалоацетаттың жеткіліксіздігі (глюконеогенезге жұмсалады), ЖМҚ-ның ыдыруында  ацетил-КоА  ацетоацетатқа айналатынын, есереуіміз керек

b – оксимайқышқылдары және ацетон. Күшейген кетогенез салдарынан кетонемия, кетонурия дамиды. 3 симптомын ескереміз: демалганда кетонемия, кетонурия және ацетон иісі кетоз атымен бірігеді.

Бақылау:тапсырмаларды орындау және билетпен жұмыс:

А)ЖМҚ  миокард    үшін   табғи энергетика  козі  екені  белгілі, 1моль глюкоза және 1моль лауриндік  қышқылының аэробты  тотығу  нәтижесін   есептеңіз және салыстырыңыз. С₁₁ Н₂₃  СООН

Б) 1 моль   миристин  қышқылы  С ₁₃ Н ₂₇ СООН, СН₃-С О- S КоА   және  НАДФН₂   қанша  моль қажет.

В)Өт қышқылдарының  формуласын жаз, қайсысы  өте күшті  эмульғациялық қасиетке  ие.

Г)өт   жолдарының қорылытылу және сіңірілу процесіндегі  қызметі.

1. Майлар эмульгациясы;
2. Липазаны активтендіру;
3. Майлардың қорылытылу және сіңірілуіне жағдай жасайды
4. Майларды гидролиздейді

Д)Өт қышқылындағы   мицеллалар өт көпіршіктерінде пайда болады,  құрамы:

Өт қышқылы -фосфолипид-холестерин осыған сәйкес  12,5 : 2,5 : 1, құрамында  холестерині бар  бұзылыстар кезінде өт тасы пайда болады.  Өт қышқылының қызметін түсіндіріңіз.

Е) Майлар мен фосфолипидттер гидролизі   нәтижесінде туындайтын өнім:

1. холестерин                            А. Майлар
2. глицерин В. Фосфолипид
3. май қышқылы С. Екі қосылыста
4. фосфор қышқылы Д. Дұрыс жауабы жок
5. холин
6. моноацилглицерин
7. сфингозин.

Ж.) Жіңішке ішектің  шырышты  торларында  ресинтаза   триацилглицерат  субстраттарын көрсетіңіз:

1. В-моноацилглицерин
2. Ацил КоА
3. Диацилглицерин
4. А-глицерофосфат.

З) Жіңішке ішекке өттің түсуінің жетіспеушілігіне әкеп соқтыратын зардабы  (өт-тас ауруы кезінде өт ағысы  тығынының себебі) және панкреатиттік липазаның бөлінуінің тоқтауы (жедел панкреатитте):Жіңішке  ішектің

1. Майлар баяу қорытылады ,           А. Секрецияның  жоқ болуы
   Бірақ қорытылу өнімі   липаза (панкреатит)ішекте сіңіріледі
2. Майлар гидролизге ұшырамайды      В. Түсімнің жок болуы

және ыдырамаған күйінде өт емес  (ауру маңызды санында өт-тасты сорады)

3. Тамақтың майлары  нәжіспен  бірге шыгады                 С. Екі жағдайда да (стеаторрея)                                             Д.Жауабы жоқ
4. Арахидонды, линолды және линоленді өт қышқылы әсерінен жетіспеушілік дамиды

5. А, Д, Е, К гиповитаминозы  дамиды

№ 1

1. Трипальмитин гидролизинің этап бойынша реакциясын жазыңыз.Гидролиздену заттарын атаңыз.
2. Фосфатидилинозитолдың формуласын жазыңыз;синтезге қажетті өнімдерді атаңыз.
3. Липолиз ТАГ-ға сәйкес келетін түсініктер бойынша адреналиннің әсерінің каскадтық механизмнің схемасын салыңыз

№ 2

1. Май қышқылының β-тотығу  реакциясын жазыңыз .Ферментін атаңыз.
2. фосфатидилхолин формуласын жазыңыз, фосфолипаза( А₁, А₂, С, Д) қандай  химиялық байланыста болды, қандай заттар қатысады.

3.Липидттер мен көмірсулардың алмасуының өзара  байланысының схемасын салыңыз.

№ 3

1.Ацетил-КоА-ның митохондриядан цитоплазмаға  алмасуының схемасын салыңыз.

2. Фосфатидилэтаноламиннің формуласын жазыңыз, синтез үшін негізгі заттарды атаңыз.
3. Инсулиннің триацилглицеридтер алмасуына әсер ету механизмін түсіндіріңіз.

№ 4

1.Малонил-КоА түзілу рекциясын жазыңыз,ферментін атаңыз.

2. Триацилглицеридтердің (ТАГ) биосинтезіне қатысатын көмірсулардың метобалитикалық алмасу формуласын жазыңыз,.
3. Липид алмасуының реттелуінде глюкагон мен соматропиннің рөлін анықтаңыз.

№ 5

1. Пальмитатсинтетаза ферментін сипатаңыз,оның құрамына қкандай ферметтер кіретінін көрсетіңіз.
2. Фосфалипид синтезінің реакциясын жазыңыз,ондағы ЦТФ рөлін анықтаңыз.
3. Тежейтін липолиз және жылдамдатқыш липогенез гормонының механизімін түсіндіріңіз

№ 6

1.Май қышқылының синтезінің реакциясын жазыңыз.

2.Лицитин формуласын жазыңыз,ферменттерін атаңыз,гидролизді катализдеуін,осының нәтижесінде қандай  метаболит түзіледі.

3. С₁₁Н₂₃СООН қышқылындағы энергияның шығуын санаңыз.

№ 7

1.Фосфадид қышқылы синтезінің реакция теңдеуін жазыңыз.

2.Аденилатциклазаның ролін түсіндіріңіз  және ц- АМФ реттеудің липидтегі алмасуын.

3. С₁₃Н₂₇СООН қышқылындағы энергияның шығуын санаңыз.

№ 8

1. Триацилглицерин биосинтез реакция теңдеуін жазыңыз,фосфатид қышқылынан бастап.

2.Ацетил-КоА және НАДФН₂ нің санын санаңыз С₉Н₁₉СООН не қажет емесін.

3.Липатроптық затқа мысал келтіріңіз