Гормондар тақырыбы бойынша сұрақтар

1 – сұрақ. Сигналдық молекулаларға жалпы сипаттама– гормондар. Орталық эндокриндік мүшелер өндіретін гормондар. Медициналық маңызы.

Көпжасушалы ағзалар денесі көптеген әртүрлі типті жасушалардан тұратыны белгілі, мысалы ересек адамда 200-дей типке топтасқан 3 миллиардтай жасушалар кездеседі. Олардың әрқайсысы-

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Жасушааралық сигнализация – ағза жасушаларының өзара түрліше ақпараттармен алмасуы және оларға тиесілі жауап қайтаруы болып табылады(б.т.)

Жасушааралық сигнализацияның ең күрделі құбылыстары – сигналды молекуланың рецептормен байланысқанынан кейін басталатын жасушаішілік үдерістер. Бұл үдерістер сигналды плазмоллемадан арнайы реттеуші ақуыздарға өткізетін заттардың – жасушаішілік медиаторлардың қатысуымен жүреді. Бұл құбылыс 5 кезеңді қамтиды. Сол кезеңдердің кез-келгенінде сигналдың берілуі бұзылуы мүмкін, ал олар түрліше паталогияларға алып келеді.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Барлық гормон өндіруші құрылымдарды 4 топқа бөледі:

Орталық эндокриндік мүшелер – а) гипоталамус, б) гипофиз, в) эпифиз
Шеткі эндокриндік бездер – а)қалқанша безі, б) бүйрек үсті безі
Аралас бездер – а) ұйқы безі, б) бүйректер, в) тимус, г) гормондар, д) қағанақ, е) жүрек
Жеке гормон өндіруші жасушалар – нерв, асқорыту ж/е тынысалу жүйелерінің әртүрлі бөлімдеріндегі эндокриндік жасушалар.

Орталық эндокриндік мүшелер – а) гипоталамус, б) гипофиз, в) эпифиз жатады. Гипоталамус : аденогипофизотропты гормондар(либериндер, статиндер) ж/е нейрогормондар болып бөлінеді. Гипофиз: Гонадотропты гормондар(ФСГ,ЛГ,ЛТГ) ж/е Гонадотропты емес гормондар(ТТГ,АКТГ,СТГ) болып бөлінеді. Эпифиз: Антигонадотропты гормондар(Мелотонин, Антигонадотропин), басқа «гормондар гормоны»( Тиролиберин, ТТГ) ж/е Калитропин болып бөлінеді.

Медициналық маңызы: Аденогипофизге еніп тиесілі гормондар синтезін стимулдайды н/е тежейді. Эмоцияға, мінез құлыққа әсер етеді. Жүрек ж/е өкпе қантамырларының миоценттерінің жиырылуын тудырады. Аталық безде сперматогенезді стимулдайды. Сүт безі секрециясың стимулдайды ж/е т.б.

2–cұрақ. СМЖС– Гормондар. Шеткі эндокриндік мүшелер өндіретін гормондар. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Барлық гормон өндіруші құрылымдарды 4 топқа бөледі:

Орталық эндокриндік мүшелер – а) гипоталамус, б) гипофиз, в) эпифиз
Шеткі эндокриндік бездер – а)қалқанша безі, б) бүйрек үсті безі
Аралас бездер – а) ұйқы безі, б) бүйректер, в) тимус, г) гормондар, д) қағанақ, е) жүрек
Жеке гормон өндіруші жасушалар – нерв, асқорыту ж/е тынысалу жүйелерінің әртүрлі бөлімдеріндегі эндокриндік жасушалар.

Шеткі эндокриндік бездер – а)қалқанша безі, б) бүйрек үсті безі жатады. Қалқанша безі гормондарына – тироксин, кальцитонан ж/е паратгормонды жатқызамыз.

Медициналық маңызы : өсу ж/е дамуды қалыптастыратын ақуыз синтезін стимулдайды, митохондрияда энергияның түзілуін және жұмсалуын жеделдетеді. Қанда Са2+ ионының мөлшерін азайтып, көбейтеді ж/е т.б.

3–cұрақ. СМЖС– Гормондар. Эндокриндік және эндокриндік емес мүшелер өндіретін гормондар. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Барлық гормон өндіруші құрылымдарды 4 топқа бөледі:

Орталық эндокриндік мүшелер – а) гипоталамус, б) гипофиз, в) эпифиз
Шеткі эндокриндік бездер – а)қалқанша безі, б) бүйрек үсті безі
Аралас бездер – а) ұйқы безі, б) бүйректер, в) тимус, г) гормондар, д) қағанақ, е) жүрек
Жеке гормон өндіруші жасушалар – нерв, асқорыту ж/е тынысалу жүйелерінің әртүрлі бөлімдеріндегі эндокриндік жасушалар.

Эндокриндік ж/е эндокриндік емес мүшелер өндіретін гормондар – а) ұйқы безі(инсулин, глюкагон, соматостатин, ВИП, ПП), б) бүйректер(Эритропоэтин, ренин, простагландиндер), в) тимус, г) гормондар, д) қағанақ, е) жүрек жатқызамыз.

Медициналық маңызы: Қанда глюкоза мөлшерін көбейтіп, азайтады. Қан тамырларды кеңейтіп артерия қысымын төмендетеді. Панкреатикалық ж/е қарын сөлдерінің бөлінуін стимулдайды. Сүйек кемігенде эритропоэз сатыларын стимулдайды ж/е т.б.

4–cұрақ. СМЖС– Гормондар. Жеке гормон өндіретін жасушалар. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Барлық гормон өндіруші құрылымдарды 4 топқа бөледі:

Орталық эндокриндік мүшелер – а) гипоталамус, б) гипофиз, в) эпифиз
Шеткі эндокриндік бездер – а)қалқанша безі, б) бүйрек үсті безі
Аралас бездер – а) ұйқы безі, б) бүйректер, в) тимус, г) гормондар, д) қағанақ, е) жүрек
Жеке гормон өндіруші жасушалар – нерв, асқорыту ж/е тынысалу жүйелерінің әртүрлі бөлімдеріндегі эндокриндік жасушалар.

Жеке гормон өндіруші жасушалар – нерв, асқорыту ж/е тынысалу жүйелерінің әртүрлі бөлімдеріндегі эндокриндік жасушалар жатады.

5 –cұрақ. СМЖС– Гормондар.Химилық табиғаты ж/е әсер ету механизміне байланысты жіктелуі. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Барлық гормон өндіруші құрылымдарды 4 топқа бөледі:

Орталық эндокриндік мүшелер – а) гипоталамус, б) гипофиз, в) эпифиз
Шеткі эндокриндік бездер – а)қалқанша безі, б) бүйрек үсті безі
Аралас бездер – а) ұйқы безі, б) бүйректер, в) тимус, г) гормондар, д) қағанақ, е) жүрек
Жеке гормон өндіруші жасушалар – нерв, асқорыту ж/е тынысалу жүйелерінің әртүрлі бөлімдеріндегі эндокриндік жасушалар.

Гормондар – өздерінің химиялық табиғаты жағынан негізінен: а) ақуыздар не пептидтер; б) аминқышқылдарының өнімдері; в) стероидтер болуы мүмкін. Ал полярлығы жағынан гормондарды 2 топқа бөледі: а) Полярлы н/е гидрофильді гормондар – ақуыздар, пептидтер, аминқышқылдар өнімдері; б) Полярлы емес н/е гидрофобты гормондар – стероидтар.

Екі топ гормондарының жасуша нысанаға әсер етуінің екі түрлі тетіктері белгілі: а) гидрофильдік гормондар плазмолемма арқылы өте алмайды, сондықтан да сигналды қабылдап алатын ж/е оны эффекторлық құрылымдарға өткізетін арнайы тетіктер болуы қажет. б) гидрофобтық гормондар жасуша мембранасы арқылы өтіп, цитоплазмада не ядрода орналасқан арнайы рецепторлық ақуыздар көмегімен, тікелей реттелуші объектте, әдетте хромосомалардың белгілі бір аймағына жеткізіледі.

6 –cұрақ. СМЖС– Гистогормондар. Өсу факторлары. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Гистогормондардың гормондардан айырмашылығы: а) эндокриндік емес, «кәдімгі» жасушалар өндіреді. б) қан арқылы таралмай, жасушааралық кеңістікте диффузияланады. в) жергілікті әсер етеді, яғни жақын орналасқан жасушаларға әсер етеді.

Гистогормондардың нысанаға жеткізілуіне байланысты екі жағдай бар:

Паракриндік әсер ету – гистогормонды өндірген жасуша айналасындағы жасуша–нысаналарға әсер етеді;
Аутокриндік әсер ету – жасушааралық ортаға бөлініп шыққан гистогормон өзін өндірген жасуша мембранасының рецепортларымен байланысып өзіне әсер етеді.

Гистогормондарға – цитокиндер ж/е өсу факторлары жатады.

Өсу факторлары– белгілі бір жасушалардың бөлінуін ж/е дамуын стимулдаушы(н/е ингибиторлық әсер етуші) ақуыздар. Оларға өсудің эпидермалық факторлары(ӨЭФ–ЭФР), нейрондардың өсу факторлары( НӨФ–НФР), Фибробласттардың өсу факторлары( ФӨФ– ФРФ) т.б. жатады.

Медициналық маңызы: Эмбрионалдық ұлпаның ж/е эпителийдің бөлінуін стимулдайды. Нерв ұлпасының дамуын стимулдайды ж/е т.б.

7 – cұрақ. СМЖС–Нейромедиаторлар және нейромодуляторлар. Ионотроптылар. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар. Ол экзоцитоз арқылы жүзеге асады.

Нейромодуляторлар– өздері тікелей сигналды өткізе алмайтын, бірақ нағыз медиаторлардың сигналды өткізу қабілетіне әсер ететтін заттар б.т. Бұл қызметтерді негізінен бас миының нейропептидтері атқарады. Олардың жалпы саны 600-ден астам. Нейропептидтер 2-60 аминқышқылы қалдықтарынан тұратын шағын пептидтер. Олардың көпшілігі сызықтық тізбек күйінде болады.

Атқаратын қызметтеріне, пайда болуына ж/е құрылымдарына қарай нейропептидтерді 18 топқа бөледі, олардың негізгілері: гипоталамус либериндері ж/е статиндері, опиумдық(морфинтәрізді) пептидтер, меланокаротиндер, глюкагонсекретиндер, кининдер, галаниндер ж/е т.б.

Нейромедиаторларға: ацетилхолин, норадреналин, серотонин, гистамин, глутамин қышқылы, аспаргин қышқылы, дофамин, глицин ж/е т.б. жатқызамыз.

Нейромедиаторлардың саны өте көп, олардың рецепторлары сигналды әрі қарай өткізу тетіктерінің ерекшеліктері қарай 2 топқа бөледі: А) Ионотропты рецепторлар ; Б) Метабропты рецепторлар

Ионотропты рецепторлар – тез әрекет етуші, медиатордың рецептормен байланысуынан кейін ашылатын иондық арна қызметін де қоса атқаратын рецепторлар. Иондық арналардың табиғатына(химиялық құрамына) қарай, олардың ашылуы постсинаптикалық жасушаның қозуына не тежелуіне алып келуі мүмкін.

8 – cұрақ. СМЖС–Нейромедиаторлар жәнее нейромодуляторлар. Метаботроптылар. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Метабропты рецепторлар– гидрофильдік гормондар сияқты бұлардың әрекет ету тетіктері жасушаішілік медиаторларды(цАМФ, цГМФ т.б) қамтып, белгілі бір ақуыздардың химиялық модификациялануымен(фосфорлану, фосфорсыздану) аяқталады.

9 – cұрақ. Мембраналық липидтердің түрлері және қызметі.

Мембрана липидтерінің негізінен 4 түрі белгілі:

Фосфолипидтер (ФЛ)
Сфинголипидетр ( СЛ)
Гликолипидтер ( ГЛ)
Стероидтар – холестерин ( ХЛ)

Алғашқы үшеуінің молекуласы гидрофильдік «бас», гидрофобтық «құйрық» бөлімдерінен тұрады.

Фосфолипидтердің «бас» бөліміне бір бірімен байланысқан азоттық негіз қалдығы, фосфат тобы ж/е глицериннің «бас» бөліміне бір бірімен байланысқан азоттық негіз қалдығы, фосфат тобы ж/е глицериннің 3 атомдық спиртінің қалдықтары кіреді. Бұлардың бәрі полярлы топтар, сондықтан да олар гидрофильді болады.

Сфинголипидтердің фосфолипидтерден ерекшелігі– глицеринмен бір май қышқылының орнына–18C атомы, бір қосарланған байланысы бар қосатомды аминоспирт–сфингозин кездеседі.

Гликолипидтер құрамында да сфингозин болады, бірақ гидрофильді « басының құрамына азоттық негіз ж/е фосфат тобы еес бір көмірсу кіреді. Екі тобы бар:цероброзидтар ж/е ганглиозидтер.

Холестериннің құрылысы алдыңғы үшеуінің ерекшелеу болады. Холестерин ұзынынан созылған 4 көмірсутекті циклдардан ж/е көмірсутекті бүйір тізбегінен тұрады.

Липосомалар – қабырғасы липидтік қосқабаттан тұратын дөңгелек көпіршіктер. Амфифильдік липидтер кейде мицеллаларды пайда етеді. Мицеллалар – дөңгелек түйіршіктер, бірақ липосомалардан ерекшелігі бұлардың қабырғасы бір қабат липидтерден тұрады.

10-сұрақ. Мембрана ақуыздардың түрлері және қызметі.

Мембрана ақуыздарының жалпы саны өте көп, тек эритроциттер плазмоллемасында 100-ден астам ақуыздар кездеседі.

Мембрана ақуыздарын, атқаратын қызметтеріне қарай бірнеше топтарға бөледі:

Құрылымдық ақуыздар
Тасымалдау ақуыздары
Жасушааралық әрекеттесулерді қамтамасыз ететін ақуыздар
Бір жасушадан екіншісіне сигналдардығ берілуіне қатынасатын ақуыздар.

Құрылымдық ақуыздар жасушаға ж/е оның органеллаларына белгілі бір форма беріп тұрады, мембраналардың кейбір механикалық қасиеттерін қалыптастырады(иілімділік), мембрананың цитоскелетпен н/е хромосомаларымен байланысуын қамтамасыз етеді.

Тасымалдау ақуыздары мембрана арқылы заттардың тұрақты тасымалдану ағынын қалыптастырады, иондар тасымалы барлық жасушаларда(нерв,бұлшықет жасушалары мен талшықтарында) трансмембраналық ж/е өзгеріп отыруына алып келеді.

Жасушааралық әрекеттесулерді қамтамасыз ететін ақуыздардын көптеген ақуыздарын екіге топтастырады: жасушалардың бір–бірімен ж/е жасушалық емес құрылымдарымен(базальдық мембраналар, талшықтар) байланысуы үшін қажет адгезивтік ақуыздар.

Бір жасушадан екіншісіне сигналдардың берілуіне қатынасатын ақуыздарда сигналдардың мұндай берілуі көп жағдайларда ж/е түрліше жолдармен жүзеге асады, мыс. нерв жасушаларында, нерв – бұлшықет синапстарында. Сигналдық молекулалар ерекшеліктеріне қарай сигналды қабылдаушы жасушаның плазмолеммасында: а) рецепторлық ақуыздар, б) эффекторлық ақуыздар не трансмиттерлік ақуыздар, в) медиаторларды активсездіндіретін не жасушаішілік медиаторларды пайда ететін ферменттер болуы тиіс.

11-сұрақ. Қарапайым жасушааралық байланыс түрлері( қарапайым жасушааралық түйісулер, интердегитация – айқас байланысу.

Жасушааралық байланысулардың бірнеше түрлері белгілі:

Қарапайым типті түйісулер(байланысулар–контакт):

а) қарапайым жасушааралық қосылулар

б) интердигитация ( айқас байланысу)

2) Тіркесу типті түйісулер(байланысу–контакт):

а) десмосомалар

б) адгезивтік белдеушелер

3) Жабыстырушы(қапсыру) типті түйісулер (байланысулар) – тығыз қосылу

4) Коммуникациялық типті түйісулер (байланысу–контакт):

а) саңылау типті түйісулер(нексустар)

б) синапстар

Алғашқы екі топ түйісулері жасушаларды бір–бірімен тіркестіріп байланыстыру үшін қажет.

Қарапайым жасушааралық қосылыстар–адгезиялық әрекеттесулерге өте ұқсас. Бұл жерде ешқандай қосымша құрылымдарсыз, жасушалар бір–біріне жай 15-20нмге жақындап, өздерінің плазмолеммаларының адгезиялық ақуыздары арқылы әрекеттеседі. Бұл қосылуда кодгериндер маңызды рөл атқарады. Әртүрлі ұлпалар жасушаларының беттерінде түрліше кодгериндер болады: эпителиоциттерде – Е, Р– кодгериндер, нерв ж/е бұлшықет ұлпаларында N-кодгериндер. Кейінірек, жай типті түйісу интергриндердің қосылуы арқылы күшейе түседі.

Интердигитация н/е саусақтардың айқасуы типті қосылуы – екі жасуша плазмолеммалары бір–біріне ілесіп алғаш бір жасуша цитоплазмасына инвагинацияланады(енеді), ал сосын көршілес жасуша цитоплазмасына енеді. Интердигитация әртүрлі ұлпаларда, мыс. кардиоциттер арасында кездеседі.

12-сұрақ. Тіркесі типті жасушааралық байланыс(десмосоммалар, адгезивтік белдеушілер)

Жасушааралық байланысулардың бірнеше түрлері белгілі:

Қарапайым типті түйісулер(байланысулар–контакт):

а) қарапайым жасушааралық қосылулар

б) интердигитация ( айқас байланысу)

2) Тіркесу типті түйісулер(байланысу–контакт):

а) десмосомалар

б) адгезивтік белдеушелер

3) Жабыстырушы(қапсыру) типті түйісулер (байланысулар) – тығыз қосылу

4) Коммуникациялық типті түйісулер (байланысу–контакт):

а) саңылау типті түйісулер(нексустар)

б) синапстар

Алғашқы екі топ түйісулері жасушаларды бір–бірімен тіркестіріп байланыстыру үшін қажет.

Десмосоммалар– түйісуші екі плазмолеммалардың қатынасуымен түзілетін кішкентай домалақ құрылым. Бұл жерде әрбір плазмолемманың ішкі бетіне десмоплакин деп аталытн ақуыз пайда ететін ерекеше қабат жабысқан. Егер жасуша базалдық мембранада жатқан болса, онда олар арасындағы байланыс( жасушаның базалдық мембранасымен) жарты десмосома арқылы жүзеге асады.

Бір эпителий жасушасы бірнеше жүздеген десмосомаларды ж/е жарты десмосомаларды пайда етуге қатынаса алады.

Адгезивтік белдеуше– бұл типті түйісу екі түйісуші жасушалар арасында орналасқан қосарланған таспа күйінде болады. Мұндай түйісу –әрбір жасушалары көршілес 4 жасушалармен түйісетін бір қабатты эпителийлерде кездеседі. Құрылымы жағынан адгезивтік белдеушелер десмосомаларға ұқсас болады, бірақ оларды басқа ақуыздар пайда етеді:

Плазмолемманың ішкі бетінде десмоплакин емес винкулин болады
Одан цитоплазмаға аралық филаменттер емес, актин филменттері кетеді

Плазмолеммалар бір–бірімен десмоглеиндердің көмегімен емес, басқа линкерлік ақуыздар деп аталатын, интегралдық ақуыздар көмегімен тіркеседі

13 – сұрақ. Коммуникациялық типті жасушааралық түйісу(саңылау типті қосылу, синапстар)

Жасушааралық байланысулардың бірнеше түрлері белгілі:

Қарапайым типті түйісулер(байланысулар–контакт):

а) қарапайым жасушааралық қосылулар

б) интердигитация ( айқас байланысу)

2) Тіркесу типті түйісулер(байланысу–контакт):

а) десмосомалар

б) адгезивтік белдеушелер

3) Жабыстырушы(қапсыру) типті түйісулер (байланысулар) – тығыз қосылу

4) Коммуникациялық типті түйісулер (байланысу–контакт):

а) саңылау типті түйісулер(нексустар)

б) синапстар

Алғашқы екі топ түйісулері жасушаларды бір–бірімен тіркестіріп байланыстыру үшін қажет.

Коммуникациялық типті түйісулерге нексустар жатады. Нексустардың құрылысы басқай түйісулреден өзгеше болып келеді.

Нексустар – кең таралған десмосомалар ж/е интердигитациямен қатар, олар кардиомиоциттер арасында жиі кездеседі. Сонымен бірге нексустар сперматогендік эпителийдің Сертоли жасушалары арасында да кездеседі. Кейбір деректерге қарағанда нексус көз қарашығының жасушалары арасында да кездеседі. Бұл жерде олардың көмегімен көз қарашығы жасушалары қоректенеді.

14 – сұрақ. Сигналдық молекулаларға жалпы сипаттама (СМЖС) – гормондар. Гипофиз гормондары. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Барлық гормон өндіруші құрылымдарды 4 топқа бөледі:

Орталық эндокриндік мүшелер – а) гипоталамус, б) гипофиз, в) эпифиз
Шеткі эндокриндік бездер – а)қалқанша безі, б) бүйрек үсті безі
Аралас бездер – а) ұйқы безі, б) бүйректер, в) тимус, г) гормондар, д) қағанақ, е) жүрек
Жеке гормон өндіруші жасушалар – нерв, асқорыту ж/е тынысалу жүйелерінің әртүрлі бөлімдеріндегі эндокриндік жасушалар.

Гипофиз: Гонадотропты гормондар(ФСГ,ЛГ,ЛТГ) ж/е Гонадотропты емес гормондар(ТТГ,АКТГ,СТГ) болып бөлінеді.

Фолликула стимулдаушы гормонның (ФСГ) ж/е лютеиндеуші гормонның(ЛГ) химиялық табиғаты массасы 30000 Да болатын ж/е бөлшектерден тұратын ақуыз б.т. Әсерлері:

ФСГ: аналық безде фолликулдардың өсуін қамтамасыз етеді; аталық безде– сперматогенезді стимулдайды.

ЛГ: аналық безде бір фолликулдың толық пісіп жетілуін ж/е эстроген секрециясын стимулдайды.

Лактотропты гормон(ЛГТ), пролактин–массасы 23,500Да, ақуыз б.т. Әсерлері: аналық бездің сары денесінің прогестерон өндіреді, сүт безі секрециясын стимулдайды.

Гонадотропты емес гормондар(ТТГ,АКТГ,СТГ):

Тиреотропты гормон(ТТГ) 2 бөлшектен, 28,300Да–нан тұратын ақуыз. Әсерлері: Қалқанша бездің тироксин гормоның пайда етуін ж/е секрециялауын стимулдайды.

Аденокортикотропты гормон (АКТГ) 39АҚ–полипептид б.т. Әсерлері: Бүйрек үсті бездің гликокортикоидтарды ж/е андогендерді пайда етуін стимулдайды.

Соматотропты гормон(СТГ) 21000 Да–нан тұратын ақуыз. Әсерлері: Ақуыз синтезін ж/е майлардың ыдырауын стимулдап дене өсуіне ықпал етеді.

Меланоциттерді стимулдаушы гормон(МСГ) -13АҚ -22АҚ– дан тұратын полипептид. Әсерлері: Меланоциттерде меланин түзілуін стимулдайды.

15 – сұрақ. Сигналдық молекулаларға жалпы сипаттама (СМЖС) – гормондар. Гипоталамус гормондары. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Барлық гормон өндіруші құрылымдарды 4 топқа бөледі:

Орталық эндокриндік мүшелер – а) гипоталамус, б) гипофиз, в) эпифиз
Шеткі эндокриндік бездер – а)қалқанша безі, б) бүйрек үсті безі
Аралас бездер – а) ұйқы безі, б) бүйректер, в) тимус, г) гормондар, д) қағанақ, е) жүрек
Жеке гормон өндіруші жасушалар – нерв, асқорыту ж/е тынысалу жүйелерінің әртүрлі бөлімдеріндегі эндокриндік жасушалар.

Гипоталамус гормондары Аденогипофизотропты гормондар ж/е Нейрогормондар болып бөлінеді.

Аденогипофизотропты гормондар: Либериндер ж/е Статиндер. Олар пептидтер болып келеді. Әсерлері: аденогипофизге еніп тиесілі гормондар синтезін стимулдайды(либериндер) не тежейді(статиндер), эмоцияға, міңез құлыққа әсер етеді.

Нейрогормондар: Антидиуретикалық гормон н/е вазопрессин. Циклдық нанопептидтер болып келеді. Әсерлері: Бүйрек арнашықтарынан судың реабсорбциясын күшейтеді, жүрек ж/е өкпе қантамырларының миоциттерінің жиырылуын тудырады.

Окситоцин әсері: миометрий, сүт безінің миоэпителиалдық жасушаларының, шәует шығаратын жолдың миоцеттерінің жиырылуын стимулдайды.

16 – сұрақ. Сигналдық молекулаларға жалпы сипаттама– гормондар. Эпифиз гормондары. Медициналық маңызы.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Барлық гормон өндіруші құрылымдарды 4 топқа бөледі:

Орталық эндокриндік мүшелер – а) гипоталамус, б) гипофиз, в) эпифиз
Шеткі эндокриндік бездер – а)қалқанша безі, б) бүйрек үсті безі
Аралас бездер – а) ұйқы безі, б) бүйректер, в) тимус, г) гормондар, д) қағанақ, е) жүрек
Жеке гормон өндіруші жасушалар – нерв, асқорыту ж/е тынысалу жүйелерінің әртүрлі бөлімдеріндегі эндокриндік жасушалар.

Эпифиз гормондары Антигонадотропты ж/е басқа «гормондар гормоны» болып бөлінеді.

Антигонадотропты: Мелатонин(Триптофан АҚ өнімі) ж/е Антигонадотропин(Пептид) жатады. Әсерлері: Гипоталамуста гонадолибериннің өндірілуін тежейді. Гипофизде АГ өндірілуін тежейді.

Басқа «гормондар гормоны»: Тиролиберин(Пептид) ж/е ТТГ жатады. Әсерлері: Аденогипофизде гормондар түзілуін стимулдайды. Гипофиз гормондары сияқты шеткі бездерді стимулдайды.

Калитропин ақуыз болып келеді. Әсерлері: Қанда К+ ионының көбеюіне алып келеді.

17–сұрақ. Мембрана арқылы тасымалдау: активті

Үлкен молекулалар жай өтеді де, кіші молекулалар жылдам өтеді. Ең жылдам өтетін су және оның құрамындағы ерітінділер екен. Егер эритроцитті өзінің цитоплазмасынан гөрі шоғырлануы аз тұзды ерітіндіге салсақ, онда сыртқы ортадан су жасушаға көп енеді де жасушаның көлемі өсіп, оның сыртқы мембранасы жарылып кетеді. Керісінше, егер эритроцитті шоғырлануы көп тұзды суға салсақ, онда жасушадағы су бөлініп шығады да, ол қабысып, жиырылып қалады. Клетканың сыртқы мембранасында линопротеин қабатында «порлар» болады, олар арқылы иондар және сулар өтеді. Осы мембрана арқылы К+, N+ катиондары аса жылдамдықпен жүреді. Мембрананың тасымалдау қызметі: иондар мен судың шоғырлануы көп ортадан шоғырлануы аз ортаға (пассивті тасымалдау), және керісінше, шоғырлануы аз заттың Шоғырлануы көп ортаға енуін (активті тасымалдау) реттеп отырады. Активті тасымалдау энергия жұмсау арқылы өтеді (АТФ), К+, Na+ -иондарының шоғырлануын реттеп тұратын К+, Na+—«насосы» плазмалеммаға орналасады. Осы «насостардың» жұмыстарын зерттеу үшін эритроцитті алуға болады. Бұл жасушада К+, Na+ иондарының шоғырлануы қанның плазмасына қарағанда өзгеше болады (бірақ концентрациясының жиынтығы шамалас, жасушаның сыртында және ішінде изотониялы). Белоктар, нуклеин қышқылдары, майлар, ыдырап барып мономерлер түрінде ғана плазмалеммадан өте алады.

Кейбір жағдайларда макромолекулалар немесе ірі түйіршіктер жасушаға эндоцитоз процесі арқылы өтуі мүмкін. Эндоцитозды фагоцитоз жәме пиноцитоз деп екі түрге бөлуге болады: фагоцитоз процесі – жасушалардың ірі түйіршіктерді қабылдап цитоплазмасына өткізуі. Бұл процесті бірінші рет зерттеген орыс ғалымы — И. И. Мечников. Пиноцитоз процесінде жасуша цитоплазмасына ерітінділерді қабылдайды. Плазмалемма арқылы ішінде сұйық заттары бар көпіршіктердің жасушаға өтуін пиноцинтоз деп атаймыз. Эндоцитоздың бірінші кезеңінде (адсобция) энергия жұмсалмайды. Сырттан келген көпіршіктер плазмалемманы итеріп, ойыс жасап барып өтеді немесе плазмалемма өсінділері біртіндеп жасушаға енеді, жасушаға енген көпіршіктер плазмалеммадан жеке бөлініп барып орналасады. Клеткаға түскен түйіршікті заттар лизосомадағы гидролаза ферменттер арқылы қорытылады. Пиноцинтоз процесін көптеген жасушалардан, яғни өзіне қоректік заттарды сіңіретін, мысалы ішек жасушаларынан (энтороциттер) байқауға болады. Энтороциттердің жоғарғы (апикальді) бөлімінде пиноцитоз көпіршіктері орналасады, олар жасушаға ыдырап майларды, көмірсуларды т. б. өткізіп отырады.

18-сұрақ. Мембрана арқылы тасымалдау: пассивті

Пассивті тасымал – электрохимиялық потенциялының мәні жоғарғы орыннан төменгі орынға қарай заттың тасымалы. ПТ қандайда бір градиентте жинақталған энергияның есебінен, өздігінен жүреді және жасушаның метаболизм үрдісінің энергиясы ( АТФ гидролизінің энергиясы ) осы тасымалға тікелей жұмсалмайды. ПТ әрқашан градиенттер бағытымен жүреді, яғни энергиясы жоғарғы деңгейден энергиясы аз деңгейге қарай жүзеге асады.

19-сұрақ. Мембрана арқылы тасымалдау: Жай диффузиялық.

Заттардың цитоплазамлық мембрана ( плазмолемма) арқылы сыртқа шығарылуын (экзоцитоз) не жасуша ішіне өткізілуін(эндоцитоз) трансмембраналық тасымалдану деп атайды. Ол өте күрделі процесс ж/е әртүрлі жасушаларда түрліше жолдармен жүзеге асады, әртүрлі заттарда түрліше әдістер арқылы өткізіледі.

Ұсақ молекулалы заттардың биомембрана арқылы өткізілуінің Үш жолы белгілі:

а) Жай диффузия

б) Жеңілдетілген диффузия

в) белсенді тасымалдану

Жай диффузия– өздігінен, ешбір көмексіз, заттардың концентрация градиенті(жоғары концентрациядан төменгі концетрация) бағытында мембрана арқылы өтуі.

Мұндай әдіс арқылы кіші молекулалы гидрофобтық органикалық қосылыстар(май қышқылдары, зәр қышқылдары) ж/е ұсақ бейтарап молекулар өтеді(Су, Оттек).

Мембрана арқылы шектелген қуыстардың(органеллалар) концентрация айырмашылығы көбейген сайын диффузия жылдамдығы да пропорциональ өседі, ал олардың концентрациясы теңессе диффузия тоқталады.

20-сұрақ. Мембрана арқылы тасымалдау: Жеңілдетілген диффузия.

Ұсақ молекулалы заттардың биомембрана арқылы өткізілуінің Үш жолы белгілі:

а) Жай диффузия

б) Жеңілдетілген диффузия

в) белсенді тасымалдану

Жеңілдетілген диффузия – заттар өздерінің концентрация градиенті бағытында мембрана арқылы өтеді, яғни жоғары концентрациядан төменгі концентрация бағытында, бірақ бұл құбылыс өздігінен жүзеге аспайды, ал ерекше тасымалдау ақуызы–транслоказаның көмегімен жүреді.

Транслоказалар – өздері өткізетін заттарға азды көпті сай болып келетін интегралдық ақуыздар. Олар бірнеше бөлшектерден тұрады, олардың әрекет ету тетіктерінің бірнеше түрлері болады.

21-сұрақ. Мембрана арқылы тасымалдау:Эндоцитоз.

Ұсақ молекулалы заттардың биомембрана арқылы өткізілуінің Үш жолы белгілі:

а) Жай диффузия

б) Жеңілдетілген диффузия

в) белсенді тасымалдану

Эндоцитоз – заттардың сыртқы ортадан жасушаға енгізілуі, оның 3 тетіктері белгілі:

А) Пиноцитоз–еріген макромолекулалық қосылыстардың жасушаға енгізілуі. Конститутивтік үдеріс, яғни ол кез–келген жасушада үнемі кездесетін құбылыс б.т. Жасуша цитоплазмасында, әсіресе плазмолемма айналасында, үнемі ұсақ мембраналық көпіршіктер, яғни инвагинацилар пайда болып отырады.

Б) Фагоцитоз–қатты түйіршік заттардың жасушаға еңгізілуі. Ол ірі түйіршіктердің плазмолемма бетіндегі көптеген рецепторлармен байланысыунан басталады. Содан кейін рецептор–лиганд кешені плазмолемманың инвагинациялануы нәтижесінде фагосомаға айналып жасуша ішіне енеді.

В) Рецептор арқылы жүзеге асатын эндоцитоз–бұл кезде жасушалаға енгізілетін заттар алдын ала плазмолемма бетіндегі рецепторлармен байланысып, содан кейін жасушаға енгізіледі. Бұл үдеріс иммундық реакцияларда жиі кездеседі.

22-сұрақ. Мембрана арқылы тасымалдау: Экзоцитоз.

Ұсақ молекулалы заттардың биомембрана арқылы өткізілуінің Үш жолы белгілі:

а) Жай диффузия

б) Жеңілдетілген диффузия

в) белсенді тасымалдану

Экзоцитоз– түйіршіктердің және ірі молекулалы қосылыстардың жасушадан шығарылуы. Оның Екі түрі бар:

А) Секреция

Б) Эксреция

А) Секреция– еріген заттардың секреторлық көпіршіктер арқылы сыртқа шығарылуы. Кез келген жасушаларда Конститутивтік секреция кездеседі. Конститутивтік секреция жасушада үнемі жүзеге асатын ж/е ешқандай сыртқы сигналды, иондарды қажет етпейтін үдеріс.

Б) Эксреция – қатты түйіршіктердің жасушадан шығарылуы, мыс.эритропоэз аяғында торлы субстанциялардың ретикулоциттерден сыртқа шығарылуы.

23-билет. Визикулалық тасымалдау туралы түсінік.

Жасушада цитоплазманың маңызды қызметтерінің бірі–заттар ағының қамтамасыз ету болып табылады.

Заттар ағыны–жасуша ішінде,кедір бұдыр эндоплазмалық торда синтезделген ақуыздардың органеллалар арасында әрлі берлі тасымалдануы, сыртқы ортадан жасушаға үнемі әртүрлі заттардың өткізілуі.

Заттардың жасушаішілік – визикулалық тасымалдануының әмбепап ж/е тиімді құралы болып тасымалдану(мембрана) көпіршіктері арқылы секреторлық механизм негізінде тасымалдануы б.т.

Везикулалық тасымалдануда тасымалданатын ақуыздар мен липидтер көпіршік(липосома, мицелла) қабырғасын(мембранасын) құрастырады, ал оның қуысында басқа органеллаларға арналған не жасуша сыртына шығарылатын «жүк» моллекуласы болады.

24-cұрақ. Төменгі молекулалы қосылыстардың мембрана арқылы тасымалдануы.

Ұсақ молекулалы заттардың биомембрана арқылы өткізілуінің Үш жолы белгілі:

а) Жай диффузия

б) Жеңілдетілген диффузия

в) белсенді тасымалдану

Белсенді тасымалдау– мембрана арқылы заттардың өткізілуі транслоказалар көмегімен жүзеге асады, бірақ бұл кезде заттар олардың концентрация градиентіне қарама–қарсы бағытта, яғни концентрациясы аз ортадан концентрациясы жоғары ортаға өткізіледі.

25 – сұрақ. Сигналдық молекулаларға жалпы сипаттама. Цитокиндер.

Өздеріне ғана тән қымзеттерді атқарады
Ұлпа ерекшеліктерін қалыптастырады
Біртұтас ағза деңгейінде, құбылмалы ішкі және сыртқы орта факторларына шынайы бейімделушіліктерін қалыптастырып, ұзақ уақыт қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етеді.

Эволюцияның бір тармағы болып жасушааралық сигнализация(сигналдардың берілуі) саналады.

Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа топстырады :

Гормондар – эндокриндік жасушалар пайда ететін ж/е жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер.
Нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалық ұштарынан постсинаптикалық мембранаға өткізуші қосылыстар.
Гистогормондар(цитокиндер ж/е өсу факторлары) – эндокриндік емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікте бөліп шығаратын, сондықтан да жергілікті әсер ететін реттегіштер.

Цитокиндер–қабыну, иммундық ж/е ағзаның басқа да қорғаныстық реакцияларына қатынасады. Сондықтан да олар үнемі өндіріле бермейді. Цитокиндердің 2түрі бар: Интерлейкиндер(Активтенген лейкоциттер бөліп шығарады ж/е олар қабыну иммундық реакцияларда жасушалардың өзара әрекеттесулерін қамтамысыз етеді. 5 түрі бар:ИЛ-1,ИЛ-2,ИЛ-3,ИЛ-4,ИЛ-5) ж/е Интерферондар(вирустармен зақымданған жасушалар бөліп шығаратын кішкентай сигналдық ақуыздар)