Холинергиялық заттар

Холинергиялық заттар.

Холинергиялық синапстарда (парасимпатикалық жүйкелер, преганглионарлы симпатикалық талшықтар,ганглилер,барлық соматикалық) қозудың берілуі ацетилхолин медиаторымен іске асады. Ацетилхолин холинергиялық жүйке ұшы цитоплаз-масындағы ацетилхоэнзим А және холиннен түзіледі.

Ацетилхолинмен қоздырылған холинорецепторлар бірнеше фармакологиялық заттарға бірдей сезімталдық көрсетпейді. Осыған байланысты рецепторлар бөлінеді:

1) мускаринсезімталды, яғни М-холинорецепторлар.

2) никотинсезімтал, яғни Н-холинорецепторлар.

Н-холинорецепторлар:

– Вегетативті ганглидегі посганглионарлы нейронның постсинапстық мембранасы әрі симпатикалық жүйке жүйе,әрі парасимпатикалық жүйке жүйе.

– Бүйрекүсті безі милы қабатының ынталануы (стимуляциясы) қанға эндогенді адреналиннің бөлінуіне әкеледі.

– Синокаротидтік шумақшардың ынталануы (стимуляциясы) тыныс алу орталығын рефлекторлы қоздырады.

– Қозғалыс нейронның ұштықтары, яғни қаңқа бұлшықеті холинорецепторларының ынталануы қаңқалық бұлшықет тонусының жоғарылауына әкеледі.

– ОЖЖ-де (қозғалыс нейрондарының ядросында, сопақша мида және т.б. )

Парасимпатикалықжүйке жүйесімен нервтелген барлық мүшелерде бар:

М-холинорецепторлар.

– барлық тегісбұлшықетті мүшелер (ынталануы тонустың жоғарылауына әкеледі) барлық ішкі секреция бездері (ынталануы секрецияның жоғарылауына әкеледі) жүректің өткізгіштік жүйесі вагусты жүйкеленеді (брадикардия)

– Көз қозғалтқыш жүйкесімен жүйкеленген (иннервация) көру мүшесінде М- холинорецепторлар 2 жерде орналасады:

1) Көздің айналма бұлшықетінде. Оның тонусының жоғарылауы көз іші қысымының төмендеуіне қарашықтың тарылуына әкеледі.

2) Кірпіктік бұлшықетте. Оның тарылуы аккомодацияның спазмына әкеледі.

– ОЖЖ-де (барлық мүшелерде)

Дәрілік заттар синапстың өткізгіштікрге келесі этаптар бойынша әсер етеді:

1) ацетилхолин синтезі;

2) медиатордың бөліну процесі;

3) ацетилхолиннің холинорецепторлармен әрекеттесуі;

4) ацетилхолиннің энзимдік гидролизі;

5) ацетилхолин гидролизі кезіндегі түзілістерді холиннің преси-

напстық ұштықтарымен ұстап қалуы.

Холинергиялық заттардың жіктелуі.

I. М-,Н-холиномиметикалық заттар: ацетилхолин, карбохолин.
II. М-холиномиметикалық заттар (холинэстеразаға қарсы заттар, АХЭ)

а) қайтымды әсерлі: прозерин, галантамин, физостигмин, оксазил, эдрофоний, пиридостигмин.

б) қайтымсыз әсерлі: фосфакол, армин.

-инсектицидтер (хлорофос, карбофос, дихлофос)

-фунгицидтер (пестицидтер, деформанттар)

-соғыстық уландырғыш заттар (зарин, заман, табун)

III. М-холиномиметиктер: пилокарпин, ацеклидин, мускарин.

IV. М-холиноблокаторлар (атропин тобындағы препараттар)

а) селективті емес: атропин, скополамин, платифиллин, метацин.

б) селективті (М1-холиноблокаторлар): пирензипин (гастроцепин)

V. Н-холиномиметиктер: цититон, лобелин, никотин.
VI. Н-холиноблокаторлар:

а) ганглиоблокаторлар: бензогексоний, пирилен, гигроний, арфонад, пентамин.

б) миорелаксанттар: тубокурарин, панкуроний, анатруксоний, дитилин.

М-,Н-холиномиметиктер.

М- және Н-холинорецепторларды (М-,Н-холиномиметиктер) тікелей ынталандыратын заттарға ацетилхолин және оның аналогтары (карбохолин) жатады. Ацетилхолин – холиннің күрделі эфирінен және сірке қышқылынан тұратын холинергиялық синапс медиаторы. Ол аммоний қосылыстарына жатады.

Дәрігерлік зат ретінде ол мүлде қолданылмайды. Себебі, ол тез, найзағайша, өте қысқа уақытта (минутта) әсер етеді. Ішкі қолдану кезінде ацетилхолинэстераза ферментімен гидролизге ұшырайтындықтан,ол эффективсіз.

Ацетилхолиннің әсер ету механизмі.

Холинорецепторлармен әрекеттесіп, оның конформациясын өзгерту арқылы ацетилхолин постсинапстық мембрана өткізгіштігін өзгертеді. Ацетилхолиннің қоздырушы әсері кезінде Na ионы жасуша ішіне еніп, постсинапстық мембрананың деполяризациясына әкеледі. Бұл локальді синапстық потенциалдың белгілі бір деңгейге көтерілуімен көрінеді. Шектелген синапстық аймақтағы жергілікті қозу жасушаның бүкіл мембранасына тарайды.(екіншілікті мессенджер-циклдік гуазиномонофосфат-цГМФ).

Фармакологиялық әсерлері. Ацетилхолин М- және Н-холинорецепторларға тікелей ынталдырушы әсер көрсетеді. Ацетилхолиннің жүйелік әсер етуі кезінде (АҚ тез түсіп

кететіндіктен көктамырға егу жарамайды) М-холиномиметикалық әсерлер туындайды: брадикардия, тамырлардың кеңеюі, аіж, бронх бұлшықеттерінің жиырылу белсендігі мен тонусының жоғарылауы. Ацетилхолиннің вегетативті ганглилерді Н-холинорецепторды ынталандырушы әсері М-холиномиметикалық әсерлерден байқалмайды. Ацетилхолин қаңқалық бұлшықеттердің Н-холинорецепторларында да ынталандырушы әсерді шақырады.

Антихолинэстеразды заттар (АХЭ)

Әсер ету механизмі. АХЭ ацетилхолинэстаразаны блоктайды, басады. Ферменттің ингибирленуі (басылуы) синапс аймағында ацетилхолин медиаторымен жиналуымен қатар жүреді. АХЭ әсерінен ацетилхолиннің ыдырау жылдамдығы баяулайды. Нәтижесінде ацетилхолин М- және Н-холинорецепторларға ұзағырақ әсер етеді. Осыдан бұл препараттар М-,Н-холиномиметиктерге ұқсас әсер етеді. Бірақ АХЭ заттарының әсері эндогенді (өзіндік) ацетидхолин арқылы шақырылады. Сонымен қатар, АХЭ бірнеше М-,Н-холинорецепторларға тікелей қоздырушы әсер көрсетеді.

Антихолинэстеразды препараттардың ацетилхолинэстеразамен

әрекеттесуіне қарай олар 2 топқа бөлеміз:

1) қайтымды әсерлі АХЭ заттары. Олардың әсері 2-10сағатқа

созылады. Оларға жатады: физостигмин, прозерин, галантамин

және т.б.

2) қайтымсыз типті әсерлі АХЭ заттары. Бұл заттар бірнеше күндерге, тіпті жылдарға ацетилхолинэстеразамен өте мықты байланысады. Біртіндеп шамамен 2 аптадан кейін энзимнің белсенділігі қалыпқа келуі мүмкін. Бұл заттарға жататындар: армин,фосфакол және басқа фосфорорганикалық қосылыстар тобындағы антихолинэстеразды заттар (инсектицидтер, фунгицидтер, гербицидтер,БОВ).

Физостигмин – табиғи алкалоид. Ол калабарлық бұршақтан, яғни батыс-африкалық Physotigma venenosum деген шырмауық ағашының кептірілген семянынан алынады.

Прозерин – (0,015-тен түймедақ, 1 мл 0,05% ампулалар, көз тәжірибесінде -0,5% Proserinum) – синтетикалық қосылыстар. Прозерин химиялық құрылысы бойынша аммоний тобынан тұратын физостигминнің жеңілдетілген аналогі. Бұл оны физостигминнен ажыратады. Барлық аталған препараттарды әсер етуі бір бағытты болғандықтан, оларды эффекттері бірдей болады. Олар қуықтың, ОЖЖ-нің жүйке бұлшықеттік өткізгіштігіне, АІЖ моторикасы мен тонусына, көздің қызметіне әсер етеді.

АХЭ-ның М-холинорецепторлармен байланысқандағы эффекттері:

а) көздегі m phincter pupilae -нің М-холинорецепторларының қозуына және осы бұлшықеттің жиырылуына байланысты қарашық тарылады (миоз).

б) миоз нәтижесінде көз іші қысымын түсіреді. Осының әсерінен нұрлы қабықша жұқарады, көздің алдыңғы камерасының бұрыН–Нштары ашылады, нәтижесінде (реабсобция) Шлелем каналы мен Фонтанов кеңістігінен өтетін көз іші сұйықтығының қайта сіңірілуі жақсарады.

в) аккомадация спазмын шақырады (бейімделу). Бұл жағдайда заттар тек холинэргиялық жүйкеленуден тұратын кірпікті бұлшықеттің (m.ciliaris) М-холинорецепторларын ынталандырады. Аталған бұлшықеттің жиырылуы Циннов жалғамасын босаңсытады, осыған сәйкес шыны дененің қисайған жерін үлкейтеді. Шыны дене дөңестенеді,ал көз жақын жердегі нүктеге бейімделеді (алыстан нашар көреді).

г) барлық тегіс бұлшықетті мүшелердің тонусын күшейтеді (АІЖ,бронхтар, зәр шығарушы және өт шығарушы жолдар)

д) ішкі секреция бездерінің секреторлы белсенділігін күшейтеді (сілекей, бронхиальді, ішектік, тер).

е) жүрек-тамыр жүйесі. Жүректің жиырылу жиілігін төмендетеді және АҚ түсіреді.

АХЭ-ның Н-холинорецепторларға әсер етуі кезіндегі эффекттері (никотинтәрізді эффекттер): Вегетативті ганглилердегі қозуды өткізу мен жүйке-бұлшықеттік өткізгіштіктерді жеңілдету. Нәтижесінде қаңқалық бұлшықеттің жиыралу күшінің жоғарылауы болады.

М-рецепторлармен байланысқан АХЭ-ның көрсеткіштері: глаукоманың ашықбұрышты формасы кезінде (0,5% ерітінді 1-2 тамшыдан 1-4 рет күніне); қуық пен ішектің операциядан кейінгі атониясын қалыпқа келтіру үшін.

Н-рецепторлармен байланысқан АХЭ-ның қолданылу көрсеткіштері:

– Миастения. Miasthenia gravis – 2 түрлі параллельді процестермен өтетін жүйке бұлшықеттік ауру.

а) полимиозит типі бойынша бұлшықет тінінің зақымдалуы (аутоиммунды бұзылыстар).

б) синапстық блок (ацетилхолин синтезі төмен, оның бөлінуінің қиындауы, рецепторлар сезімталдығының жеткіліксіздігі), синапстық өткізгіштің зақымдалуы. Клиникасы: бұлшықеттің әлсіздігі және тез шаршағыштық.

– Неврологиялық тәжірибеде механикалық травмадан кейін пайда болған парез, салдану кезінде, көру жүйкесінің невриті, энцефалит, полимиелиттен кейін, неврит кезінде.

– Ганглиоблокаторлармен улану кезінде.

– Миорелаксанттарды мөлшерден көп қолдану кезінде (бұлшықет әлсіздігі, тыныс алудың сиреуі) антидеполяризациялық әсерлі (көк тамырға 10-12 мл-ға дейін 0,05% ерітінді) мысалы, d-тубокурарин.

АХЭ-ның қосымша әсерлері: Сезімталдық жоғары кезде немесе мөлшерден көп қолданған кезде ішек тонусының жоғарылауы, брадикардия, бронхоспазм сияқты реакциялар пайда болуы мүмкін.

Кері көрсеткіштері: эпилепсия, гиперкинезия, бронхиалды астма, стенокардия, атеросклероз, тыныс алу мен жұтынудың бұзылуы.

АХЭ препараттары таңдау үшін, олардың тіндік барьерден өту қабілеті, белсенділігі, әсер ету ұзақтығы, тітіркендіргіштік құрамы,улылығы анықталады.

Глаукома кезінде прозерин, физостигмин, фосфакол қолданылады. Бұл мақсатта галантамин қолданылмайды. Себебі,ол тітіркендіргіштік әсер көрсетеді және коньюктиваның ісінуін шақырады.

Галантамин – кавказдық бәйшешек (подснежник) алкалоиды. ГЭБ арқылы жақсы өтеді. Полимиелиттен кейінгі қалдықты көріністерді емдеу үшін тағайындалады.

Резорбтивті әсер үшін (яғни сіңірілуден кейін әсер ету) пиридостигмин және оксазил тағайындалады. Бұлар ұзағырақ әсер етеді.

АХЭ-ды заттардың екінші тобы- қайтымсыз типті әсерлі АХЭ заттары -фосфакол. Phosphacolum 10 мл 0,013% және 0,02% флакондағы ерітінді. Препараттың улылығы жоғары, срндықтан тек жергілікті офтальмологиялық тәжирибеде қолданады.

АТРОПИНДІ ОФТАЛЬМОЛОГИЯДА ҚОЛДАНУ КӨРСЕТКІШТЕРІ

Көз түбін зерттеуде және иритпен, иридоциклитпен, кератитпен ауыратын науқастарды емдеуде мидриаз қажет. Кератит кезенде атропин көзді функционалды тыныштандыратын иммобилизациялық зат ретінде қолданылады.
Көзілдіріктерді таңдауда шыны тәрізді дененің шын сындыру қасиетін анықтауда.
Максимальді циклоплегияны (аккмодация салы) шақыру қитарлықты тоқтатуда.

16-

БІРЫҢҒАЙ САЛАЛЫ БҰЛШЫҚЕТТІ МҮШЕЛЕРГЕ АТРОПИННІҢ ӘСЕРІ.

АІЖ барлық бөліктерінің тонусы мен қозғалыс белсенділігін төмендетеді; несепағар мен қуық түбі перистальтикасын төмендетеді; бронхтар мен бронхиолдардың тегіс бұлшыкеттерін босаңсытады. От шығару жолдарына қатысты атропиннің спазмолитикалық әсері әлсіз. Атропиннің спазмолитикалық әсері әсіреке спазм алды жағдалтында анық көрінеді.

ІШКІ СЕКРЕЦИЯ БЕЗДЕРІНЕ АТРОПИННІҢ ӘСЕРІ. Сүт безікен басқа барлық сыртқы секреция бездерінің солденісін төмендетеді. Сонымен қатар атропин сұйық сулы сілекей сөлденісін тоқтатып, вегативті жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлімін қоздырып, ауыз құрғайды. Жас ағу төмендейді. Асқазан сөлі көлемі мен жалпы қышқылдыған төмендетеді. Сонымен қатар аталған бездер сөлденісінің әлсіреуі мен тежелуі олардың толық сөнуіне дейін болуы мүмкін. Мұрын қуысы, ауыз, жұтқыншақ және бронхтар бездерінің секрециясын төмендетеді. Б ронх бездерінің сөлдері жабысқақ болады. Тіпті аз мөлшерде де тер бездері сөлденісін басады.

ЖТЖ-не АТРОПИННІҢ ӘСЕРІ. N. vagus бақылауынан шығарып, тахиркардияны шақырады. Жүректің өткізгіштік жүйясін импульстердің өтуін AV- түйінде және жүрекшелік-қарыншалық түйінде толық жеңілдетеді. Бұл әсерлер егде адамдарда нашар көрінеді, ойткені оларда n. vagus тонусы төмендеген.

ОЖЖ-не АТРОПИННІҢ ӘСЕРІ. Терапиялық мөлшерде атропин ОЖЖ-не әсер етпейді. Токсикалық мөлшерде атропин бас ми қыртысы нейрондарын бірден қоздырып, мания делирия және галлюцинацияға дейін баратын қозғалыс және сөйлеу қозуын тудырады. Қызметтің төмендеуіне және кома дамуына апаратын «атропинді психоз» пайда болады. Тыныс алу орталығына күшейткіш әсер етеді, бірақ мөлшерін арттырғанда тыныс тоқтауы мүмкін.

-17-

АТРОПИНДІ ҚОЛДАНУ КӨРСЕТКІШТЕРІ (офтальмологиядан)

Жедел жәрдем заты ретінде: ішектік, бүйректік, бауырлық шаншуларда.
Бронхтар спазмында.
Асқазан және 12 елі ішек жарасы науқастарын комплексті емдеуде (бездер тонусы мен секрециясын төмендетеді). Секрецияны тек үлкен мөлшерде ғана төмендететін болғандықтан тек терапиялық ісөшаралар комплексінде ғана қолданылады.
Сілекей, мұрынжұтқыншақ және трахеобронхиальді бездер сөлденісін басу үшін жасалатын анестезиология тәжірибесінде премедикация заты ретінде және жүректі кері рефлекстерден сақтау үшін, сонымен қатар оның рефлесторлы тоқтауынан сақтау үшін қолқанады.
Кардиологияда жүрек аритмиясының кейбір түрлерінде (мысалы, вагустық атриовентрикулярлы блокадада, яғни брадикардия мен жүрек блокадасында) қолданады.
Улану кезінде жедел көмек заты ретінде:

а) АХЭ заттарымен (ФОС);

б) М – холиномиметиктермен (мускаринмен).

18-

Басқа М-холиноблокаторлар

СКОПОЛАМИН (гиосцин) Scopolominum hydrobromidum. 1 мл-0,05%-тен ампула түренде, сонымен қатар көзге тамызатын тамшы (0,25%) ретінде шығарады. Мандрагор өсімдігінің және атропин кездесетін өсімдіктердің ( красавка, белена, дурмана) құрамында кездеседі. Құрылысы жағынан атропинге ұқсас. Айқын М-холиноблокаторлық қасиетке ие. Атропиннен айқын айырмашылығы мынау: скополамин терапевтикалық дозада жеңіл тыныштануды, ОЖЖ тежелуін, терлегіштікті және ұйқына шақырады. Экстрапирамидалық жүйеге және пирамидалық жолдан ми мотонейрондарына қозудың берілуін тежейді.

Скополамин (0,3-0,6 мг т/а) премедикациялық зат ретінде, кейде психиатриалық тәжірибиеде тыныштандырғыш ретінде, ал неврологияда паркинсонизмді коррекциялауда сонымен қатар теңіз және ауа (воздушной) ауруында құсаға қарсы тыныштандырғыш зат ретінде («Аэрон» таблеткасы скополамин мен гиосциамин қосындысынан тұрады) қолданылады.

ПЛАТИФИЛЛИН (Platyphyllini hydrotartras: таблетка түрінде 0,005, сонымен қатар 1ми- 0,2%ампулада, 1 – 2% ерітінді – көзге тамызылатын тамшы ретінде – өсімдік (крестовник ромболистик) сығындысынан алынатын алкалоид. Атропинге ұқсас фармакологиялық эффекті шақырады, бірәқ әлсіз. Әлсіз ганглиоблоктаушы әсер, сонымен қатар, тікелей миотропты спазмолитикалық әсер (папаверинге ұқсас), тамыр қозғалтқыш орталыққа әсер етеді. ОЖЖ-не тыныштандырушы әсер көрсетеді. АІЖ-ның, өт жолдарының, өт қапшығының, несеп ағар спазмында, ми тамырларының және коронарлық тамырлардың жоғарылаған тонусында, сонымен қатар бронхиальді демікпені басуда қолданылады. Окулист тәжірибесінде препарат қарашықты кеңейтуге қолданылады (атропиннен қысқа әсер етеді, аккомодацияға әсер етпейді).

Окулист тәжірибесіне ГОМАТРОПИН (Homatropinum: флаконы 5 мл – 0,25%) ұсынылады. Ол қарашық кеңеюі мен аккомодация салын шақырады. Гоматропинмен шақырылатын офтальмологиялық эффект бар жоғы 15-24 сағат созылады, науқасқа атропинді қолданған жағдаймен солыстырғанда анағұрлым ыңғайлы. Глаукомада қолдануға болмайды. Окулист тәжірибесінде қолданылады.

–19-

МЕТАЦИН – белсенді М-холинблокатор (Methacinum: таблеткада – 0,002; ампулада – 0,1 % – 1 мл. ГЭТ арқылы нашар өтеді, оның барлық эффектері пеифериялық М-холинблокаторлық әсерлерімен байланысты. Өте айқын бронхолитикалық әсер, ОЖЖ-не әсері жоқ. Атропинге қарағанда сілекей және бронхиальді бездер секрециясы күшті басады, тахикардияны аз шақырады.

Красавка (белладонна) препараттары, мысалы красавка экстракты (құрғақ және қою), белладонна тұнбалары, комбинирленген таблеткалар. Бұл әлсіз препараттар және жедел жәрдемде қолданылмайды. Тұрмыс жағдайында госпитальді кезеңге дейінгі этапта қолданылады.

Гастроцепин (пирензепин) асқазанның – холинорецепторларының ингибиторы болып табылады. Клиникалық бұл асқазан сөлі секрециясын басумен көрінеді. Гастроципин асқазан сөлі секрециясын айқын тежеуіне байланысты тұрақты және жылдам жансыздандыруда қолданылады. Асқазан және 12 елі ішек жара ауруында, гастриттерде, дуодениттерде қолданылады. Кері әсерлері барынша аз, және жүрекке іс жүзінде әсер етпейді, ОЖЖ-не өтпейді.

-20-

АТРОПИН ЖӘНЕ ОНЫҢ ПРЕПАРАТТАРЫНЫҢ КЕРІ ӘСЕРЛЕРІ. Ауыз құрғауы, жұтынудың қиындауы, ішек атониясы (іші қатулар) көреудің бұлықғырлануы, тахикардия. Атропин жергілікті қолданғанда аллергиялар реакциялар (дерматит, конъюктивит, қабақтың ісінуі) шақырылады. Атропинді глаукомада қолдануға болмайды.

АТРОПИНМЕН АТРОПИН ТӘРІЗДІ ПРЕПАРАТТАРМЕН ЖӘНЕ ҚҰРАМЫНДА АТРОПИН БАР ӨСІМДІКТЕРМЕН ЖЕДЕЛ УЛАНУ.

Жеңіл уланғанда келесі клиникалық көріністер көрінеді:

Қарашықтардың кеңеюі (мидриаз), фотофобия;
Тері және шырышты қабаттардың құрғауы, бірақта тер болудің төмендеуінен тері жамылғысы ыстық, қызарған, дене температурасың жоғарылағаны, беттің бірден гиперемиясы байқалады (беті «ыстығы алаулап тұрады»);
шырышты қабаттардың құрғауы;
күшті тахикардия;
ішек атониясы.

Ауыр улануда аталған симптомдан қатарында бірінші кезекте психимоторлы қозу шығады, яғни психикалық және қозғалтқыш қозулар шығады. Моторлық координация бұзылған , сөзі бұзылған, есі шатасқан, галлюцинациялар тіркеледі. Психиатрдық араласуын талап ететін атропинді психоз көріністері дамиды. Кейіннен капиллярлардың күрт кеқеюімен жүретін тамыр қозғалтқыш орталықтардың тежелуі мүмкін. Коллапс, кома және алу салы дамиды.

-21-

АТРОПИНМЕН УЛАНҒАНДА КӨРСЕТІЛЕТІН КӨМЕК ШЫРАЛАРЫ

Асқазанды шаю алдында психозбен психомоторлы қозумен күресу үшін сибазонның (реланиум) аз дозасың (0,3-0,4 мл) енгізу керек. Сибазонның дозасы жоғары болмау керек себебі науқаста өмірге маңызды орталықтар салы дамуы мүмкін.

Бұл жағдайда аминазинді енгізуге болмайды. Себебі ол өзіндік мускарин тәрізді әсерге ие.

Антидот ретінде холиномиметиктерді енгіземіз. Физостигмин (көк тамырға, жәй, 1-4 мг). Жиі АХЭ заттарды, мысалы прозеринді (2-5 мг, тік ішекке) қолданылады. Дәрілік заттарды 1-2 сғат интервалмен мускарин рецепторлары блокадасының алыну белгілері п.б.-ша енгізеді. Физостигминді қолдануды ұсыну себебі, ол ГЭБ-дан ОЖЖ-ға жақсы өтіп, атропинді психоздық центральді механизмдерін төмендетеді. Науқастың фотофобиялық жағдайын жеңілдету үшін қараңғыланған бөлмеге орналастырып, суық сумен сүртіп отырады. Жақсы күтім қажет. Жиі жасанды тыныс талап етіледі.

-22-

Н-ХОЛИНЕРГИЯЛЫҚ ЗАТТАР

Н-холинорецепторлары вегенативті ганглияларда және қанға бұлшықеттерінің ұштық пластинкаларында орналасқан. Бұдан басқа, Н-холинорецепторлары каритидті шумақта (олар қан химизмі өзгеруін анықтауы үшін қажет), БЧБ-нің милы қабатында және бас миында орналасқан. Әртүрлі локализациялардағы Н-холинорецепторларының химиялық қосылыстарға сезімталдығы бірдей болмағандығы вегативті ганглиге немесе нерв-бұлшықеттік синапстың ОЖЖ холинорецепторларына басым әсер ететін заттарды алуға мүмкіндік туғызады.

Н-ХОЛИНОМИМЕТИКТЕР НЕМЕСЕ НИКОТИН СЕЗІМТАЛ ХОЛИНОРЕЦЕПТОРЛАРДЫ ҚОЗДЫРАТЫН ЗАТТАР: никотин, лобелин және цитизин (цититон)

Барлық Н-холиномиметиктер Н-холинорецепторларды өзінің әсерінің бірінші фазасында қоздырады, ал екінші фазасында қозу тежелумен ауысады. Басқаша, Н-холиномиметиктер, соның ішінде эталонды зат Н-холинорецепторторларға екі фазалы әсер етеді: бірінші фазада никотин Н-холиномиметик ретінде, ал екінші фазада Н-холиноблокатор ретінде көренеді.

Цититон (Cytitonum амп.пор 1 мл), цитизиннің 0,15 % ерітіндісі ракитник (Cytisus laburnum) және термопсис (Termopsis lanceolata) өсімдігі алкалоид болып табылады. Кародидті шумақ және бүйрек үсті безінің милы қабатының Н-холинорецепторларын цититон көп немесе шамалы қоздырады, басқа Н-холинорецепторға әсер етпейді. Рефлекторлы тыныс алу орталығын қоздырып, АҚ деңгейін көтереді. Цитонды тыныс алу орталығын рефлекторлы қоздырушы зат ретінде енгізгенде, 3-5 мин. кейін тыныс қозады және 15-20 минут АҚ 10-20 мм с.б.-на көтеріледі.

Лобелин (Lobelini hydrochloridum: амп. 1% по 1 мл). Әсері дәл цититон сияқты, бірақ шамалы әлсіз.

Қолдану көрсеткіштері. Препараттар рефлекторлы, толчкотәрізді, қысқа уақытты әсер етеді. Тыныс алу орталығының рефлекторлы қозымдылығын сақтай отырып, тыныс алу орталығын қоздыру үшін. Қазіргі кезде бір көрсеткіш бойынша қолданылады: угарлы газбен (СО) уланғанда. Одан басқа алкалоидтың екеуі де темекі тартуды қоюды жеңілдету үшін қолданылатын препараттардың негізгі компонеттері ретінде қолданылады ( «Табекс» таблеткасы цитизин, лобелин – «Лобесил» таблеткада).

-23-

Н-ХОЛИНОБЛОКАТОРЛАР НЕМЕСЕ НИКОТИНГЕ СЕЗІМТАЛ ХОЛИНОРЕЦЕПТОРЛАРДЫ БЛОКТАУШЫ ЗАТТАР

ганглиоблоктаушы заттар немесе ганглиоблокаторлар;
жүйке-бұлшықет синапстарыны4 блокторлары немесе миорелаксанттар.

ГАНГЛИОБЛОКАТОРЛАР: Benzohexonium (0,1 және 0,25; амп. 1 мл -2,5 %). Pentamimum (амп. 1 және 2 мл – 5 %). Пирилен, гигроний, пахикарпин және т.б. Ганглиоблокаторлар симпатикалық және парасимпатикалық ганглилердің Н-холинорецепторларын тежейді, сонымен қатар, бүйрек үсті безінің милы қабаты және каротидті шумақтың Н-холинорецепторларында тежейді.

Әсер ету механизмі: ганглиоблокаторлар антидеполяризациялық заттарға жатады. Олар Н-холинорецепторларды блоктап, ацетилхолиннің деполяризациялық әсерін тоқтатады.

Фармакологиялық әсерлері:

парасимпатикалық түйіндердегі импульстар берілуінің бұзылуы сілекей без сөлденісінің төмендеуімен, асказан бездері сөлденісінің төмендеуімен, АІЖ моторикасының тежелуімен көренеді. Осыған байланысты ганглиоблокаторлар жара ауруының өте ауыр түрлерінде қолданылады.
симпатикалық түйіндер тежелуінен қан тамырлар (артериялық және веналық) кеңейіп, артериялық және веналық қысым төмендейді. Тамырлардың кеңеюі сәйкес аймақтарда, региондарда, тіндердегі қан айналымын жақсартады.

-24-

Ганглиоблокаторларды қолдану көрсеткіштері:

шеткі тамырлар спазмында (мысалы, облитерациялық эндартриитте);
сол жақ қарынша жетіспеушілігімен болатын гипертониялық аурудың ең ауыр формаларында;
реанимацияда – өкпе, мидың жедел ісігі кезінде.
Бақылаулық гипотензияда (гипотония) қысқа уақытты әсерлі ганглиоблокаторлар (арфонад, гигроний) қолданылады, әсерлері 10-15 мин. созылады. Бұл жүрекке, ірі тамырларға, қалғанша безге жасалатын операцияларда, мастэктомияда (сүт безіндегі операция) қажет. Сонымен қатар бұл препараттар жедел гипертониялық энцефалопатияда, қабатталған аорта аневризмасында, ретинопатияда қолданады.

НЕГІЗГІ КЕМШІЛІГІ. Ганглиоблокаторлардың негізгі кемшілігі талғап әсер етудің жоқтығы.

ГАНГЛИОБЛОКАТОРЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ КЕРІ ӘСЕРЛЕРІ ортостатикалық коллапс. Осы жағдайдың алдын алу үшін ганглиоблокаторды қабылдағаннан кейін нақас 2 сағат төсекте жатуы тиіс.

Іштің қатуы (обстипация), мидриаз, зәрдің тежелуі және т.б. Сонымен қатар ганглиоблокаторларға толеранттылық тез дамиды.

АҚ түсуі (ауыр улануда 0-ге дейін), ал өте ауыр улануда – тіпті қаңқалық атония дамуы мүмкін.

Ганглиоблокаторларды қабылдағанда ГАНГЛИОБЛОКАТОРЛАРМЕН УЛАНУДАҒЫ КӨМЕК ШАРАЛАРЫ жиі тіркеледі. Науқас организмдегі умен күресте көрсетілгендердің барлығын өткезу керек. Кислород беру, жасанды тыныс алдыру, аналептик, АХЭ заттарын, прозерин (ганглиоблокаторлар антогонистері) енгізу. АҚ котеру (адреномиметик) және бұл жағынан эфедрин препараты жақсы.

-25-

ҚАҢҚА БҰЛШЫҚ ЕТІН ХОЛИНОРЕЦЕПТОРЛАРЫН БЛОКТАЙТЫН ЗАТТАР (КУРАРЕ ТӘРЕЗДІ ЗАТТАР НЕМЕСЕ ШЕТКІ ӘСЕР ЕТЕТІН МИОРЕЛАКСАНТТАР)

Бұл топтарға фармакологиялық заттардық негізі әсері заттардық жүйке-бұлшықеттік өткізулерге блоктаушы әсері нәтижесінде қаңқа бұлшықетінің босақсуы.

Химиялық құрылысы бойынша барлық кураре тәрізді заттар не төрттік аммоний қосылыстарына (диоксоний, тубокурарин, панкуроний, дитилин), не үштік аминдерге (ГЭТ нашар өтеді): пахикартин пирилен, меликтин, кандельфин және т.б. жатады.

Кураре тәрізді заттардық әсер ету механизмі. Миорелаксанттар жүйке-бұлшықеттік өткізуді постсинапстық мембрана деңгейінде соңғы пластика холинорецепторымен әсер етіп тежейді.

Жүйке-бұлшықеттік блокты әртүрлі миорелаксанттар түрлі дамытады. Кураре тәрізді заттар жіктелуі осыған негізделген. Миорелаксанттардың әсер ету механизміне байланысты препараттардың 3 тобын бөледі:

антидепоряризациялық заттар Н-холинорецепторларды блоктап мембрана деполяризациясын болдырмайды: тубокарин, анатруксоний, панкуроний, мелликтин, диплацин;
деполяризациялық зат (дитилин) – Н-холинорецепторларды қоздырып, постсинапстық мембрананың тұрақты деполяризациясын шақырады, сонымен қоса тұрақты миопаралитикалық әсер ацетилхолин 0,001-0, көрсетеді (егер 002 сек. әсер етсе, онда дитилин – 5-7 минут);

аралас типті заттар – диоксиний. Қазіргі уақытта аралас типті жақа синтетикалық заттар көп.

-26-

Миорелаксанттың қысқа мерзімді қызметін (5-10 минут) – дитилин; орташа жалғасымды (20-50 минут) – тубокурарин, панкуроний, анатруксоний және ұзақ мерзімді қызметін (60 минут және жоғары) – анатруксоний, пилекуроний және т.б. түрлерін ажыратамыз.

Антидот. Антидеполяризациялы конкурентті заттардың белсенді антагонисті болып АХЭ заттары жатады (прозерин, галантамин, пиридостигмин, эдрофоний). Бұдан басқа қазіргі кезде ацетилхолинді қозғаушы жүйкелерден (пимадин) босатушы заттар өндірілген.

Деполяризациялық заттардың (дитилин) момиерден тыс қолдану АХЭ затына тиілесіз (керісінші де). Сондықтан да көмек көрсету басқаша. Алғашында гидролизді дитилин, құрамында холинэстеразды плазмасы бар жаңа цитратты қан қолданылады.

ҚОЛДАНУҒА КӨРСЕТКІШ. Негізгі миорелаксанттарды тағайындау – бұл әртүрлі хирургиялық араласу және күрделі операциялардағы бұлшықеттің жазылуы. Бұлшықеттің жазылуы жеңілдетеді:

1) кеуде қуысына және ішке мүшелерге операция жасағанда. Оң нәтиже беретін препараттар қолданады.

2) миорелаксантты трахея интубациясында, бронхоскопияда, шығу мен сүйек сынықтарында қолданады. Бұнда қысқа мерзімді әсер ететін препараттар қолданылады (дитилин).

3) сонымен қатар бұл препараттарды сіпіспе ауруында, эпилептикалық статуста, электроұстаманың емдеуінде қолданады (миастениядің алдың алуда d-тубокурарин қолданылады).

4) үштік аминді (мелликтин, кодельфин – алкалоидты сұйықтық) бұлшықеттің тонусы төмендеуінде және кейбір ОЖЖ ауруларында қолданады.

-27-

КЕРІ ӘСЕРІ. Кері әсерді кураре тәрізді заттарды қабылдағанда қоқынышты сипат бермейді. Кейде артериялық қысымның тұрақсыздығы байқалады.

1) Артериялық қысым төмендеуі (тубокурарин, анатруксоний) және жоғарылауы (дитилин) мүмкін.

2) Кейбір заттар үшін (анатруксоний, панкуроний) Н-холиноблокирлеуші әсерде жүрекке қатысьы, тахикардияға әкеледі.

Деполяриздеуші (дитилин) миорелаксанттар деполяриздеуші процессте постсинапстық мембрананы шақырады калий ионының шығуында қаңқаның және қандағы плазманың құрамы ұлғаяды. Сондықтан бұлшықеттің кішігірім жарақатына көмектеседі. Гиперкалиемия өз кезегінде жүрек аритмиясын шақырады. Гистаминнің шығыунана, тубокурарин бронх бұлшықетінің тонусының жоғарылауына (бронхоспазм), ал дитилин көздің ішкі қысымының жоғарылауна көмектеседі. Дитилин > ішкі асқазан қысымы. Оған қоса, деполяриздеуші миорелаксанттарды қолданғанда бұлшықеттің ауруы байқалады.

Антидеполяриздеуші заттарды қолданғанда кумуляцияның қайталанатынын ескерткен жөн.