2 – ТАРАУ. ЖҰТҚЫНШАҚ АУРУЛАРЫ.
Тонзилэктомиядан кейінгі қан кету.
Тонзилэктомиядан кейінгі ең жиі және қауіпті асқынулардың бірі – жұтқаншақтан қан кету. Операция кезінде болатын бірінші реттегі қан кетулер және операциядан кейінгі кезеңді асқындыртатын екінші реттегі қан кетулер болып екіге бөледі. Екінші реттегі қан кетулер ерте болуы мүмкін – операциядан кейінгі алғашқы тәулікте (жиі алғашкы 5 сағатта) және кеш болуы мүмкін – операциядан кейін екінші тәуліктен бастап.
Қан кету артериялық, веналық және паренхималық (капиллярлық) болады. Ең қауіптісі артериядан қан кету, ол ірі қантамырлардан – ішкі және сыртқы күретамыр, өрлемелі жұтқыншақтық, тіл артериясы, осылардың операция кезінде жарақаттануы немесе операциядан кейінгі кезеңді асқындырған флегмоналық процесс жағдайында қабырға аррозиясы.
Артериядан қан кеткенде ал қызыл қан, пульсациялаған күйде кенеттен ауыз қуысы мен жұтқыншақты толтырады, сорғалап сыртқа ағады.Осы уақытта науқастың өмірі дәрігердің шапшаң әрекет етуіне байланысты. Шұғыл қан кетіп жатқан жерді бадамшаның ойықшасынан басу қажет, сонымен қатар ортақ күретамырды көмей деңгейінде омыртқаға қарай басу керек (көмекші шұғыл ортақ күретамырды байлауға кіріседі). Егер қан тоқтамаса, ортақ күретамырды байлайды. Осы операциядан кейін кеткен қанның көлеміне байланысты гемотрансфузия жасайды.
Ұсақ калибрлі артериялардан қан көп кетуі мүмкін, бірақ әдетте жараны йодталған тампонмен немесе гемостатикалық губкамен басқанда қан тоқтайды. Қан тоқтағаннан кейін Кохер қысқашымен жарадағы тамырды ұстап үстінен жібек жіппен тігіс салу керек. Егер қантамырды байлау мүмкін болмаса, ойықты тығындап таңдай доғасын біріктіріп тігу керек.
Венадан қан кету артериялық қан кетуден қанның қара түсімен, қанның әдетте ойықтың төменгі полюсіне баяу толуымен ерекшеленеді. Артериялық қан кетуге қарағанда қауіптілігі төмен, және тампонадамен оңай тоқтайды.Тоқтату техникасы артериядан қан кеткенде қолданылатын техникаға өте ұқсас.
Тонзиллярлық ойықтың барлық беткейінен кеткен қанды паренхималық деп бағалайды. Оны тоқтату үшін қан ұюды жоғарттыратын заттектер қолданылады: хлоридтің немесе кальций глюконатының 10%-дық ерітіндісін, 5%-дық аскорбин және аминокапрон қышқылын, тері астына викасолдың 1 %-дық ерітіндісін, 20 мл желатинді, 25–30 мл сарысуды және т.б. енгізеді. Гемостаздық әсерді 50–100 мл-дан бөлшектеп жасалған гемотрансфузия береді. Ойықты йодтың спиртті ерітіндісіне, спиртке, сутек тотығына малынған дәкелі матамен жергілікті тампонадалайды, сонымен қатар аминокапрон қышқылы ұнтағымен, құрғақ тромбинмен, құрғақ плазмамен, тромбопластинмен тампонадалайды. Паренхимадан қан ойықты новокаин немесе тримекаин ерітіндісімен жиі инфильтрациялағаннан кейін тоқтайды. Ойық тампонадасы нәтижесіз болғанда тампон үстінен таңдай доғасын екі жіппен тігеді- жоғарғы және төменгі үштен бір бөлігін. Жіптерді доғадан өткізіп болғаннан кейін екі ұшын байлайды. Тігісті 36–48 сағаттан кейін алады.
Екінші реттегі қан кету ол да артериялық, веналық және паренхималық (капиллярлық) болады және науқастың төсек тәртібін сақтамағанда, қатты жөтелгенде тромб үзілгенде, операциядан кейінгі кезеңде пайда болған іріңді асқынуларда тамыр қабырғасының некроздануынан болуы мүмкін.
Ең қауіптілері – тонзилэктомиядан кейін жергілікті анестезияның әсері кеткеннен кейін алғашқы сағаттарда туындайтын екінші реттегі ерте қан кетулер. Қан кету ошағы – ойықтың төменгі бөлігіндегі тамырлар. Бұл кезде қан байқаусыз өңешке ағып кетеді. Оны болдырмас үшін науқас бір қырымен жату керек, түкірігін жұтуға болмайды, оны абайлап түкіріп отыру керек. Қан жасырын кеткенде тері жамылғысының күрт сұрлануы, тамыр соғуы жіңішке, қан құсу, коллапс болуы мүмкін.Тонзиллярлық ойықта әдетте ұйыған қан анықталады, оны алып тастау қажет, себебі оның астында қан әліде ағып жатуы мүмкін. Қаңсырауды тоқтату үшін керекті шараларды қолдану керек.
Кеш пайда болатын екінші реттегі қан кету тонзиллэктомиядан кейін 8-15 күнде, үй жағдайында режимді сақтамағаннан болады. Дәрігердің тәсілі жұтқыншақтан ерте қан кеткенде қолданылатын тәсіл сияқты.
Тонзиллэктомияда инфекция бадамшаның езілуінен контактылы немесе лимфалық жолмен таралуы мүмкін, ол жұтқыншақмаңы кеңістікте, тіл түбірінде, ауыз қуысының түбінде, аймақтық лимфатүйіндерде қабыну процестерін туындатады. Инфекцияның гемотогенді жолмен таралуы мойын веналарда сепсистік тромбтардың түзілуін, гематоманың іріңдеуін, әртүрлі жерде орналасқан метастаздары бар сепсисті туындатады. Жұтқыншақта және мойын аймағында дамыған іріңді процестерді жою үшін ерте операциялық шара қажет – кесу және дренаждау, көп мөлшерде кеңспектрлі антибиотиктерді қолдану.
Тонзиллэктомияның басқа асқынуларына теріастылық эмфизема, пневмония, өкпе ателектазы және абсцесі, жеке нервілердің мен олардың бұтақтарының (тіласты, кезеген, симпатикалық) анестезия немесе дөрекі операция жасаған кезде туындайтын кезіндегі парезі жатады. Өте сирек, бірақ өмірге қауіпті бассүйекішілік асқынулар: менингит, ми қабығының синустарының тромбозы, ми абсцесі.
Паратонзиллит және бадамша без маңы абсцесі
Паратонзиллит жиі кездесетін ауруларға жатады. Бұл жағдайда 80% науқастарда диагностикаланатын созылмалы тонзиллит негізгі рольді атқарады. Паратонзиллитпен көбінесе 15 пен 30 жас аралығындағы адамдар, соның ішінде әйелдер мен еркектер бірдей, жиі ауырады. Инфекцияның бадамшалардан бадамшабезмаңы шелді тініне енуіне бадамшаларға терең еніп өткен, әсіресе жоғарғы полюстегі крипталар себеп болады. Жиі созылмалы тонзиллиттің өршуі тыртықтану процесімен байқалады, әсіресе крипталардың сағасы аймағында, таңдай доғаларында. Бұл жерлерде бадамшалармен бітіседі. Бұл процесс инфекцияның белсенділігіне және бадамша капсуласы арқылы таралуына әсер ететін крипталардың дренажын бұзады. Бадамшаның жоғарғы полюсі аймағындағы капсуладан тыс Вебердің сілемейлі бездері орналасқан. Олар созылмалы тонзиллит кезінде қабынады және жоғарғы полюсте борпылдақ шелді тін ретінде тұрған бадамшабезмаңы аймаққа инфекцияны таратуы мүмкін. Кейде бадамшаүстілік кеңістікте жұмсақ таңдайдың тереңдігінде қосымша бөлікше бар, тонзиллэктомия жасаған кезде егер оңы алмай қалдырып кетсе мұнда абсцесс дамиды.
Кей жағдайларда паратонзиллиттің табиғаты одонтогенді болуы мүмкін, бірақ жіті инфекциялардағы бадамшабезмаңы шелді тіннің гематогенді зақымдану жолын қабынуын және аурудың жарақаттан пайда болу сипатын алып тастауға болмайды.
Паратонзиллит жағдайында жиі аралас микрофлора кездеседі: ішек таяқшасымен немесе стафилококпен жанамаласқан энтерококк, кейде гемолиздік стрептококк , пневмококк, гемолиздік емес стрептококк, күл таяқшасы, саңырауқұлақтар және т.б. кездеседі.
Паратонзиллитті клиникалық – морфологиялық өзгерістеріне байланысты 3 түрге бөледі: ісінген, инфильтративті және абсцестенетін. Қабынудың ісінген түрі сирек болады, инфильтративті – 15-20%, көбінесе науқастарда абсцестенетін түрі 75-90% кездеседі.
Симптоматикасы. Паратонзиллит және бадамшабезмаңы абсцесі жиі баспа фонында немесе бірнеше күннен кейін дамиды. Абсцесс паратонзиллиттік инфильтраттың іріңді еруінен пайда болады. Ауру жұтынған кезде ауыру сезімінің пайда болуынан басталады, ол ауыру біртіндеп тұрақты болады және сілекейді жұтқанда қүрт күшейеді, ауырсыну құлақ пен тістерге таралады. Науқастың басы ауырады, қатты шаршап әлсірейді, дене температурасы фебрильдік цифрлерге дейін көтеріледі, тамақ пен су ішуден бас тартады. Шайнау бұлшықеттерінің айқын тризмі дамиды. Сөзі түсініксіз болады және мұрнымен сөйлейді. Жұтқыншақ бұлшықеттерінің қабынуынан және мойын лимфаденитінен науқас басын бұрғанда ауырсыну пайда болады, науқас басын біржаққа бұрған қалыпта бүкіл денесімен бұрылады.
Қанның жалпы анализінде лейкоцитоз 10-15*109/л , қан формуласы солға ығысуы, ЭШЖ жоғарылайды. Науқастың жалпы жағдайы жұтқыншақтың іріңді қабынуынан, интоксикациядан ғана нашарламайды, бірақ тамақтың қатты батып ауыруымен, ұйқының бұзылуымен, тамақ пен суды жұтына алмауынан нашарлайды.
Орналасуына байланысты бадамшабезмаңы абсцесі бірнеше түрлерге бөлінеді:
- Супратонзиллярлық (алдыңғы-жоғарғы) – 73% жағдайда кездеседі (бадамша капсуласы мен алдыңғы таңдай доғасының жоғарғы бөлігі аралығында);
- Артқы – 16% жағдайда кездеседі (таңдай бадамшасы мен артқы доға аралығында);
- Төменгі – 7% жағдайда кездеседі (бадамшаның төменгі полюсі мен жұтқыншақтың бүйір қабырғасы аралығында);
- Бүйірлік (латералдық) – 4% жағдайда кездеседі (бадамшаның ортаңғы бөлігі мен жұтқыншақтың бүйір қабырғасы аралығында).
А Б
21-сурет. А- паратонзиллит, Б–бадамшабезмаңы абсцессі
Алдыңғы жоғарғы немесе алдыңғы паратонзиллитте таңдай доғасы мен бадамшаның жоғарғы полюсі және жұмсақ таңдай ортаңғы сызыққа қарай қүрт томпайған, таңдайдың беткейі қатайған және гиперемияланған, тілшік қарама – қарсы жаққа, бадамшалар артқа және төменге жылжыған.
Артқы паратонзиллит артқы доға мен бадамша аралықта шелді тінде орналасады, доғаларға және жұтқыншақтың бүйір қабырғасына таралуы мүмкін. Фарингоскопия кезінде осы аймақтың ісінуі байқалады. Таңдай бадамшасы мен алдыңғы доғаларда өзгерістер аз, тілшік және жұмсақ таңдай ісінген және инфильтрацияланған.
Төменгі паратонзиллиттің фарингоскопиялық белгілері айқын емес. Алдыңғы доғаның төменгі бөлігі ісінген мен инфильтрацияланған, бірақ аурудың осылай орналасуында субъективтік көріністер айқын болып келеді. Процеске жақын орналасқан тілдің түбірі де қатысады, кейде көмейдің тілдік беткейі ісінеді.
Сыртқы немесе бүйірлік паратонзиллит басқа түрлеріне қарағанда сирек кездеседі, бірақ ауыр өтеді. Паратонзиллиттің осындай түрінде мойынның жұмсақ тіндері инфильтрацияланады және ісінеді, қисық мойын және тризм байқалады. Жұтқыншақ жақтан өзгерістер аз байқалады. Бадамша толығымен томпаяды мен оны қоршаған тіндер ісінеді.
Паратонзиллиттің барлық кезеңдерінде антибактериялық, дезинтоксикациялық және десенсибилизациялық терапия жүргізіледі.
Абсцестенетін түрінде абсцесті тіледі (22-сурет).
Бадамша без маңы абсцесті ашу орны.
Алдыңғы бадамшабезмаңы абсцесі кезінде ең қатты томпайған жерді кеседі, егерде ондай бағдар болмаса, екі сызықтың айқасқан жерін – сау жұмсақ таңдайдың тілшік негізінін төменгі шетінен өтіп көлденең сызық және ауру алдыңғы доғаның төменгі шетінің жоғарыға қарай өтіп тік кесу. Ірі қантамырлардың жарақаттануын алсақ бұл аймақты инцизиялау соншалықты қауіпті емес. Скальпельмен 2-3 см ұзындықта және 1,5 см тереңдікте сагитталды кеседі.
Артқы паратонзиллитте таңдай бадамшасының артынан ең томпайған жерден кеседі. Төмен орналасқан абсцесте алдыңғы доғаның төменгі жағынан кеседі. Бүйірлік абсцесте абсцесті тілу қиын, сондықтан абсцесстонзиллэктомия жасауға көрсетілім бар.
Бадамшабезмаңы абсцесін дәрі-дәрмекпен антибактериялық, гипосенсибилизациялық, жергілікті антисептикалық препараттармен емдеумен қатар хирургиялық емді қосымша қолданады. Қайталанбалы абсцестің жағдайында және ұзақ емделмейтін кезде паратонзиллитте тонзиллэктомия жасайды.
Жұтқыншақ артындағы абсцесс.
Жұтқыншақ артындағы (ретрофарингеалдық) абсцесс – ол жұтқыншақ артындағы кеңістіктегі борпылдақ шелді тіннің және лимфатүйіндерінің іріңді еруі және ол емшектегі әлсіз және 2 жастағы балаларда жиі, сирек 3 жастағы, 6 жастағы балаларда одан да сирек кездеседі. Мұрын қуысы, мұрын-жұтқыншақ, есту түтігі және ортаңғы құлақ патологиясы кезінде немесе балалар инфекцияларында, тұмау кезінде лимфатүйіндердің инфекцияланауы, кейін олардың абсцеске айналуы лимфа жолы арқылы болады. Үлкен жастағы балаларда тістің кариесі және жұтқыншақтың артқы қабырғасының жарақаты себеп болады. Ересек адамдардың жұтқыншақ артындағы абсцесі спецификалы – «салқын» (жоғарғы мойыномыртқалардың туберкулездік және мерездік спондилитінде) болып келеді.
Жұтқыншақ артындағы абсцестің ағымы жіті, жітілеу және созылмалы болып үшке бөлінеді. Көбінесе жіті түрі жиі кездеседі. Бұл кезде әсіресе, абсцесс жұтқыншақтың төменгі бөлігінде болса, науқас көлденеңінен жатқанда демі сырылдап қиналып шығуы негізгі симптом болып келеді (көмейдің кіреберісіндегі сілемейлі қабықтың айқын ісінуінен). Тұрақты симптом – ісіну, жақсүйек артындағы аймақтың және мойынның жоғарғы бүйір лимфатүйіндерінің ауырсынуынан науқастың басы мәжбүр қалыпта болады (абсцесс жаққа басын еңкейту). Температураның жоғарылауы (38-390 С), лейкоцитоз, лейкоциттік формуланың солға ығысуы, ЭШЖ-ның жоғарылауы. Фарингоскопия кезінде жұтқыншақтың артқы қабырғасының сілемейлі қабығы асимметриялы томпаяды, қызарады, кейде пальпациялағанда флюктуацияланады.
Жітілеу және созылмалы ағымында спецификалы абсцеске күдіктену керек.
Жұтқыншақ артындағы абсцесс.
Мойыномыртқаларының рентгенографиясы, Пирке, Вассерман реакциясы, инфильтраттың пункциясы және оны бактериологиялық зерттеуге жіберу арқылы диагнозды нақтылайды. Ісікке күдіктенгенде биопсия жүргізіледі.
Емі клиникалық ағымына байланысты. Жіті ағымында инфильтрация сатысында (пункция жасағанда іріңнің жоқтығы) бұлшықетке антибиотик енгізу керек. Ірің анықталса, ауыз арқылы абсцесті тіледі (скальпельді 0,5 см тереңдікке енгізеді) және электрсорғыш арқылы тазартады. Абсцестен іріңді толық шығару үшін корнцангпен кесікті кеңейтеді. Созылмалы спецификалы «салқын» ақпалы абсцестерде екіншілік инфекцияланудың алдын алу үшін оларды ашпайды, негізгі ауруды емдейді және қайталамалы пункция жасайды, кейіннен туберкулез бен мерезге қарсы дәрілер енгізеді. Жұтқыншақ артындағы отогендік абсцесс кезінде құлаққа операция жасайды және абсцесті ашады.
Уақтылы емдегенде болжамы сәтті. Жұтқыншақ артындағы абсцесті кеш диагностикалағанда және кеш ашқанда өмірге қауіпті асқынулар дамуы мүмкін: артқы медиастенит, ішкі жармалық венаның тромбозы, қан кету, пневмония. Этиологиясы спецификалы жұтқыншақ артындағы «салқын» абсцестерде болжамы негізгі ауруға байланысты болады.
Жұтқыншақмаңы абсцесі.
Бұл төменгі жақсүйек бұрышындағы тіндердің ісінуімен, жоғары, кейде ремиттерлеуші температурамен байқалатын жұтқыншақтың бүйір маңы кеңістіктігіндегі іріңдік. Фарингоскопияда жұтқыншақтың бүйір қабырғасының томпайғаны анықталады.
Емі хирургиялық, антибиотикотерапиямен және дезинтоксикациялық іс-шаралармен қосымша толықтырылады. Абсцесті жұтқыншақ жағынан тілу күретамырды зақымдау қаупі жоғары болғандықтан, оны сыртқы жағынан ашу ыңғайлы –төс-бұғана-емізікшелік бұлшықеттің алдыңғы шетінен кеседі (кесіктің ортасы төменгі жақсүйектің бұрышы деңгейіне сәйкес келеді).
Тонзиллогенді медиастинит
Бұл ауру мойынның тамыр-нерв будасы бойында орналасқан іріңді процестің шелді тін бойымен көкіректің шелді тініне таралуынан пайда болады. Осы кезде мойынның бүйір аймағы ауырсынып ісінеді және домбығады.
Емі хирургиялық: тамыр-нерв будасын тексере отырып бірге коллярлық медиастинотомия жасайды, сонымен қатар антибиотикотерапия және дезинтоксикациялық ем жүргізіледі.
Тонзиллогенді сепсис
Ол жоғарыда сипатталған асқынулардың келесі фазасы (кеш формасы) ретінде, сонымен қатар сепсистік инфекцияның жайылып таралуына байланысты жіті тонзиллиттің кез келген сатысында (ерте формасы) дамуы мүмкін. Дене қызуының күрт көтерілуі байқалады, аралықтары жиі едәуір болады және қалтыраумен сипатталады. Аймақтық лимфатүйіндер, әдетте, ұлкейген және ауырсындырады. Жиі ішкі жармалық вена бойы ауырсындырады, әртүрлі ағзаларда метастаздық іріңдіктер пайда болады. Қанда тексергенде жоғары лейкоцитоз, нейтрофильдердің айқын солға жылжуы анықталады.
Емі: тонзиллэктомия және ішкі жармалық венаны байлау арқылы (бет венасының қосылатын жерінен төмен), антибактериялық және дезинтоксикациялық ем.
Жұтқыншақ жарақаттары
Жұтқыншақтың механикалық жарақаттары өздігінен немесе беттің ортаңғы зонасының, мұрын қосалқыларының, бассүйектің, мойынның құрама зақымдануының бір бөлігі болуы мүмкін. Жұтқыншақ жарақаттары басқа ЛОР-ағзаларының жарақаттары ішінде үшінші орынды алады. Көмей-жұтқыншақ жарақаттары ең жиі кезедеседі.
Жұтқыншақ жарақаттары ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді. Ішкі жарақаттар жиі бейбіт кезеңде, ал сыртқы жарақаттар соғыс уақытында анықталады.
Жұтқыншақтың ішкі жарақаттарына жұмсақ таңдайдың сілемейлі қабығы мен бұлшықеттерінің, таңдай доғаларының, жұтқыншақтың артқы қабырғасының, таңдай бадамшаларының, тіл түбірінің, көмейүсті шұңқырларының (валлекула), алмұрт тәрізді қалташалардың жарақаттанулары жатады. Олар жұтқыншаққа тамақпен бірге өткір бөгде заттар түскенде (балық және ет сүйектері, шыны кесінділері, сым және т.б.) немесе байқамастан және оларды алам деп дұрыс жасалмаған әрекеттерден пайда болады. Балаларды жарақаттайтын заттарға ұшы өткір ойыншықтар, таяқтар, қарындаштар жатады. Жарақат бала құлағанда немесе ойнағанда болуы мүмкін.
Жұтқыншақтың зақымдану себебі диагностикалық және емдік эндоскопиялық шаралар болуы мүмкін – эзофагоскопия, фиброгастроскопия, бронхоскопия, наркоз кезінде кеңірдекті интубациялау.
Жұтқыншақтың ішкі жарақаттары жиі жеңіл дәрежелі болады. Оған анамнезі анықталады, науқастар әдетте жұтқыншақтың зақымданған жерін өздері көрсетеді. Жарақаттан соң бірден жұтынғанда ауырсындыру күшейе түседі, жұтыну процесі бұзылады, қан кетуі мүмкін. Жұткыншақты қарағанда сілемейлі қабықтың гиперемиясы және ісінуі, қан құйылулар, экскориациялар, жұмсақ таңдай мен доғашаларының жыртылулары, таңдай тілшігінің гематомасы анықталады. Бұндай жарақаттардан соң жазылу әдетте 10-14 күнге созылады.
Көмей-жұтқыншақ жарақаттарынан соң ең жиі дамитын асқынулардан абсцесс, мойын флегмонасы тәрізді іріңдеу процестері, медиастинит, сонымен қатар, жарақаттан кейінгі баспа мен жіті паратонзиллит жиі байқалады. Тіл түбірі веналарынан, ірі қантамырдарынан қан кету сирек байқалуы мүмкін.
Жұтқыншақтың ішкі жарақаттарын емдегендегі ең маңыздысы бөгде денені уақтылы алып тастау. Аялауыш емдәм тағайындалады, науқас сөйлемеу керек. Антибактериялық препараттарды ішке және жергілкті тағайындайды, асқынулар дамыса – кеңспектрлі антибиотиктерді парентералдық жолмен жібереді. Жұмсақ таңдай және доғалар жыртылғанда тігіс салады. Абсцесс және флегмона тәрізді асқынулар дамыса, оларды ерте ашуы көрсетілген.
Жұтқыншақтың сыртқы жарақаттары ауыр ағымды және сиптомдары әртүрлі болуы мүмкін, ол шеткері аймақтардың – бассүйектің, мұрын маңы қуыстарының, желбезек-таңдай шұңқырының, мойынның, көмейдің, кеңірдектің және өңештің бірге зақымдануымен байланысты және көп қан кетумен бірге жүреді. Сыртқы жарақаттарға жұтқыншақтың оқ тигеннен болған, кесілген, және түйрелген жарақаттары жатады. Жұтқыншақ қабырғасының тесілуінің бар-жоғына байланысты жарақаттар ішіне кірген және кірмеген болып, сонымен қатар тұйық және тесіп өткен болып бөлінеді. Жұтқыншақтың оқ тигеннен болған жарақаттары көп жағдайда соғыс кезінде көп кездеседі, бір уақытта өмірге маңызды ағзалардың зақымдануымен және өмірге қауіп төндірумен сипатталады.
Мұрын-жұтқыншақтың оқ тигеннен болған жарақаттары әдетте мұрынның және мұрын маңы қуыстарының, көзұяның, бассүйектің, омыртқаның зақымдануымен және контузиялық симптомдар мен шок белгілерімен байқалады. Мұрын мен ауыз қуысынан қан көп мөлшерде жиі кетеді. Жұтынғанда күрт ауырсындырады, жұтыну актісі бұзылады, мұрынмен тыныс алу бұзылады, мұрынмен сөйлеу дамиды, мойынды бұрғанда ауырсындырады.
Ауыз-жұтқыншақтың оқ тигеннен болған жарақаттары сирек кездеседі, себебі оқ немесе оқ сынықтары мойынның жұмсақ тіндеріне тұрып қалады. Тіл, жақсүйектер, жұмсақ таңдай, жұтқыншақтың артқы қабырғасы зақымданады. Зардап шеккен адамның өміріне қауіп төндіретін қан кетулер, жұтыну мен сөйлеудің бұзылуы, тыныс алудың қиындауы мүмкін.
Жұтқыншақтың төменгі бөлігінің жарақаттанулары сирек оқшауланған болады, бір уақытта өңештің жоғарғы бөлігі мен көмей зақымданады. Бұл жарақаттанулар кезінде қан кету, қан түкіру, мойын аймағында теріасты эмфиземасы, жұтынудың қиындауы мен сөздің бұзылуы, тұншығу байқалады. Жұтқыншақтың немесе өңештің тесіп өткен жарақатына мойын жарақатынан сілекейдің немесе тамақтың ағуы тікелей дәлел бола алады. Жұтқыншақтың төменгі бөліктерінің жарақаттанулары жалпы жағдайдың нашарлауымен көрінеді және жиі аспирациялық пневмония мен іріңді медиастинитпен асқынады.
Сонымен қатар жұтқыншақтың ортаңғы және төменгі бөлігі мойын аймағына пышақ немесе ұстарамен көлденең жарақат салғанда зақымданады. Жара тіласты сүйегінен жоғары орналасқанда көмейді көтеретін бұлшықеттер кесіледі. Егер жарақат тіласты сүйегінен төмен өтсе, онда көмекей қақпашығы зақымданады немесе кесіледі. Бұндай жаралар үңірейген болады, олар арқылы жұтқыншақтың артқы қабырғасын және тіл түбірін көруге болады. Түйрелген жарақаттар жұтқыншаққа оның алдыңғы және бүйір қабырғалары арқылы енуі мүмкін, олар теріасты эмфиземасымен байқалады.
Жұтқыншақтың ортаңғы және төменгі бөліктері жарақаттанғанда күретамыр немесе жармалық вена зақымданса массивті, кейде өмірге қауіп төндіретін мол қан кетеді, теріасты эмфиземасы, қан аспирациясы, тұншығу болуы мүмкін. Басқа асқынулардан ірі тамырлардан екіншілік қан кетулер, аспирациялық пневмония, жұтқыншақ абсцесі және мойын флегмонасы, көмей хондроперихондриті, іріңді медиастинит, сепсис, мойын омыртқаларының остеомиелиті кездеседі.
Науқастың жалпы жағдайы ауыр, оның ең бірінші себебі – шок. Жергілікті симптомдарға келесілері жатады:
- мұрын мен ауыздан қан кету;
- қан ұйындыларының жиналуынан немесе сүйек сынықтарымен мұрын жолдарының жабылуынан мұрынмен тыныс алудың қиындауы;
- жұмсақ таңдайдың және жұтқыншақтың жоғарғы қысқышының зақымдануынан жұтыну мен сөйлеудің қиындауы;
- басты бұрғанда немесе еңкейткенде ауырсындырудың болуы, ол жоғарғы мойыномыртқалары және мойынның терең бұлшықеттері зақымданғанда болады.
Жұтқыншағы зақымданған науқасты қарағанда рентгенологиялық тексеру әдістерін қолданады, олардың көмегімен бөгде заттарды және олардың орналасуын, сонымен қатар, сүйек құрылымдарының жағдайларын және зақымдану аймағының көлемін анықтауға болады.
Жұтқыншақтың қан кетумен байқалатын жарақаттанулары кезіндегі шұғыл көмек – қолмен ортақ күретамырды жараланған жердің төменгі жағынан омыртқаға тақап қысу және жараны тығыз тампонадалау. Тыныс алу қиындаған кезде трахеостомия жасалады.
Жұтқыншағы жарақаттанған науқастар оториноларингологиялық немесе хирургиялық стационарда реанимациялық бөлімшеде емделеді. Емді қан кетуді тоқтатудан, шокка қарсы және антибактериялық терапиядан бастайды. Мұрын-жұтқыншақ жарақаттанғанда мұрынның артқы тампонадасын жасайды. Бұл іс-әрекеттердің нәтижесі болмаған жағдайда, сонымен қатар көлемді қан кетумен байқалатын жұтқыншақтың басқа бөлімдері зақымданғанда сыртқы, кейде ортақ күретамырды бұнап байлайды. Аталған тамырды байлау мидың жіті анемиясын туындататын болған соң, оны тек науқастың өміріне қауіп төндіретін қан кетулер кезінде ғана орындайды. Ішкі жармалық венаның жоғарғы бөлігінен қан кетуді тоқтату үшін сигма тәрізді синустың Уайтинг бойынша тампонадасы жасалады. Шокқа қарсы іс-шараларды жүргізеді, қан, полиглюкин құяды, сіреспеге қарсы сарысуды енгізеді.
Жұтқыншақтың дем алудың қиындауымен байқалатын ауыр жарақаттануларында трахеостомия жасайды. Кейбір жағдайларда көлемді жұтқыншақішілік қан кетуді алдын ала трахеостомия жасағаннан сон, ірі тамырларды ұзына бойы бұнап байлағанан сон жұтқыншақтың тығыз тампонадасын жасау арқылы тоқтатады. Жарақатқа алғашқы хирургиялық өңдеу жүргізіледі: бөгде заттарды, қан ұйындыларын және езілген өмір сүруге қабілеті жоқ тіндерді алып тастайды, жарақаттағы тамырларды байлайады. Жарақатқа антибиотиктерді себеді. Едәуір жарақат болмаса жараға қабаттап тігіс салады (сілемейлі қабыққа, бұлшықетке, теріге). Жұтқыншақтың терең бүйірлік жарақаттарында ревизия және өңдеу кей кезде фаринготомиядан соң жасалады. Үлкен ақаулар болғанда және тіндердің айқын қабынғанында жұтқыншақ жарақаттарын ашық әдіспен емдейді. Тұншығудың алдын алу үшін трахеостомия жасайды.
Сілекеймен тамақтың жараға, төменгі тыныс алу жолдары мен жұтқыншақ маңы шелді тініне түспеуі үшін, сонымен қатар жұтынусыз тамақтануды қамтамасыз ету үшін асқазанға мұрын және өңеш арқылы 1-2 аптаға зонд енгізеді.
Жұтқыншақтың кесілген көлденең жарақаттарында мойынның ірі тамырлары зақымданбайды, себебі басты шалқайтқан кезде олар артқа қарай кетеді. Бұндай жарақаттанулардың ағымы сәтті. Жарақаттан қан кетуді тамырларды байлау арқылы тоқтатқан соң және өңдегеннен кейін, қабаттап тігіс салады және тамақтану үшін зонд енгізеді. Түйрелген жарақаттарға теріасты эмфизема дамуын болдырмас үшін тігіс салмайды. Кеңспектрлі антибиотиктер мен анальгетиктерді тағайындайды. Саливацияны азайту үшін атропин сульфатының 0,1%-дық ерітіндісін 0,5-1 мл-ден тері астына енгізеді. Жұтқыншақ жарақаттанудың тез жазылуын уақтылы орындалған тиімді хирургиялық өңдеу мен адекватты терапия себеп болады.
Жұтқыншақ күйіктері
Жұтқыншақ күйіктері сирек жағдайда оқшауланған болады, олар ауыз қуысы, көмей, өңеш, асқазан күйіктерімен жиі жанамаласады. Жұтқыншақ күйіктерін термиялық және химиялық болып екіге бөледі.
Химиялық күйіктердің ағымы ауырлау болып келеді. Олар судың, алкогольдің, дәрілердің орнына сілті және қышқылдарды абайсыздан ішіп қойғанда, сонымен қатар психикалық бұзылыстар кезінде, алкогольден масайғанда, өзіне қол жұмсау мақсатында болуы мүмкін. Соғыс уақытында – бұл ұрысқа қолданылатын уытты заттектерден күйік алу. Концентрацияланған азоттан, күкірттен және тұз қышқылынан, тұтқыр калийден және тұтқыр натрийден күйік алу әсіресе қауіпті. Органикалық қышқылдардың (сірке және лимон қышқылы) және мүсәтір спиртінің күйдіру әсері аздау.
Көп жағдайда сірке қышқылының эссенциясынан және мүсәтір спиртінен, ал калий перманганатынан, жез купоросынан, йодтың спирттік ерітіндісінен, ацетоннан және басқа химиялық заттектерден улану сирек болады.
Жұтқыншақтың күю дәрежесі (талаурағаннан некроздық қабынуға дейін) заттектің сипатына, оның концентрациясы мен мөлшеріне, сонымен қатар сілемейлі қабыққа әсер ету ұзақтығына байланысты. Жұтқыншақтың зақымдануы өңеш пен асқазанның зақымдануына қарағанда айқындылығы онша байқалмайтын болады, себебі жұтқыншақта күйдіретін заттек көп тұрмайды.
Жұтқыншақ күйгенде көп жағдайда таңдай доғашалары, тілшік, жұмсақ таңдай, көмей қақпашығының тілдік беткейі, сонымен қатар көмейдің сыртқы сақинасының элементтері және жұтқыншақтың өңешке өтетін жері зақымданады.
Жұтқыншақтың сілемейлі қабығының күйіктері кезінде өзгерістердің ауырлығына байланысты зақымдануды үш дәрежеге бөледі.
І дәрежелі күйік кезінде сілемейлі қабық қызарады, ол ісінуі мүмкін. Жұтынғанда ауырсындырады және күйдіртеді, бұл белгілер 3-5 күнге дейін сақталады.
ІІ дәрежелі күйіктер кезінде ісіну айқын білінеді, сілемейлі қабықтың эпителийлік қабатында ойықжаралар және сұр немесе ақ түсті қалың өңез пайда болады. Сілемейлі қабықта іші сірнелі сұйықтыққа толы күйік көпіршіктері сирек пайда болады. Күйіктің бұл дәрежесіндегі жабындылар күл ауруы кезіндегі пленкаларға ұқсайды. Бұндай күйіктер жұтынғанда күрт ауырсындырумен, сілекейдін көп ағуымен байқалады, науқас жұтына алмайды. Жалпы жағдайы нашар және дене температурасы 38°С-ге дейін көтеріледі. Процесс көмейге де таралған кезде науқас жөтеледі, тамағында бөгде заттың тұрғанындай сезінеді, дауысы аздап қарлығады, тыныс алуы бұзылады. Аймақтық лимфатүйіндер үлкейіп, ауырсындырады. Жұтқыншақ пен көмейдің қабынуы 7-14 күннен соң кетеді.
ІІІ дәрежелі күйік бүкіл сілемейлі қабыққа және қоршаған тіндерге таралатын терең некроздың пайда болуымен және оның орнында қабыршақтың түзілуімен сипатталады. ІІІ дәрежелі химиялық күйіктердің ағымы өте ауыр болады. Өңеш пен асқазан бір мезгілде күйеді. Күйгеннен соң ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш бойымен төс арты, эпигастрий аймағы бірден ауырсындырады. Ауырсындыру жұтынғанда күшейе түседі, сілекей көп ағады, құсады (жиі қан аралас), тыныс алу қиындайды. Дене қызуы 39-40 °С –ге дейін көтеріледі.
Жұтқыншақ күйгенде иек терісі, ауыз бұрыштары, еріннің сілемейлі қабығы бірге жиі зақымданады. Әсер ететін заттектің түріне байланысты ауыз қуысы мен жұтқыншақтың сілемейлі қабығы боялады: күкірт қышқылынан күйгенде – қоңыр немесе қара түске, азот қышқылынан – сарғыш-қоңыр, сірке суы немесе қымыздық түсіндей – ақшылт, калий перманганатынан – қошқыл-қоңыр түстерге боялады. Жұтқыншақ мүсәтір спиртінен, сірке эссенциясынан, йодтың спирттік ерітіндісінен химиялық күйгенде ауыздан спецификалы иіс шығады.
ІІІ дәрежелі күйік кезінде некроздық қақтар 3-4 апта бойы сақталады. Олар ажыратылғаннан кейін және грануляциялану процесі аяқталған соң тыртықты дәнекер тін пайда болады. Тыртықтану жұтыну мен тыныс алу бұзылыстарын туындататын стеноздың пайда болуының себебі болуы мүмкін. Жұтқынщақтағы некроздық сипаттағы өзгерістер, сонымен қатар екіншілік инфекцияның қосылуы абсцестенуді және терең флегмоналарды туындатуы мүмкін.
Жұтқыншақ күйгенде алғашқы көмек көрсетудің мақсаты – химиялық заттекті нейтрализациялау. Қышқылдардан күйгенде ішуге натрий гидрокарбонатынның 2%-дық немесе магний тотығының 10%-дық ерітіндісін, ізбес немесе сабын суды береді. Сілтілерден күйгенде сірке суымен, лимон немесе тұз қышқылымен араласқан салқын суды ішкізеді. Калий перманганатынан күйгенде бірдей мөлшерде алынған су тотығының 3%-дық ерітіндісін және сірке қышқылының 3%-дық ерітінідісін, немесе аскорбин қышқылының 5%-дық ерітінідісін қолданады. Уға қарсы дәрі болмаған жағдайда ішуге аз мөлшерде сүт, өсімдік майын береді. Осы сұйықтықтармен асқазанды да шаяды (3-4 литр). Термиялық күйік кезінде асқазанды шаймайды. Жұтқыншақтың және көмейдін ауырсындыру синдромы мен бұлшықет спазмын басу үшін тері астына немесе вена ішіне наркотик, спазмолитик және анестетиктер енгізеді. Кеңспектрлі антибиотиктер, сульфаниламидті препараттар, жүрек препараттарын тағайындайды.
Жұтқыншақты салқын дезинфекциялайтын ерітінділермен шаю тиімді: фурацилиннің 0,02%-дық ерітіндісі, калий перманганатының әлсіз ертінідісі, анестезиннің 1%-дық ерітіндісі. А.Л.Косаковский (1982) калий перманганатынан күйгенде аскорбин қышқылынның 3%-дық ерітіндісін жергілікті қолданады, ал оның 1%-дық ерітіндісін ішуді ұсынады.
Ауыр күйіктерді (ІІІ дәрежелі) емдегенде интоксикацияны жою үшін вена ішіне тамшылатып глюкозаны, реополиглюкинді, амидопептидті, басқа да нәруызды алмастырғыларды және тұз ертінділерін, сонымен қатар гормондық препараттарды (гидрокортизон, преднизолон) енгізеді. Эпителизацияны жылдамдату мақсатында А витаминнің майлы ерітіндісін (ретинол ацетаты) жергілікті қолдану ұсынылады.
Құрамында жергілікті витаминдері бар жоғары калориялы сұйық тітіркендірмейтін тамақ ішуді тағайындайды.
Жұтқыншақ күйігін алған науқастарды стационарда хирургиялық немесе токсикологиялық бөлімшелерде емдейді.
І және ІІ дәрежелі күйіктерде болжам сәтті, көмей мен өңеш зақымдантын ІІІ дәрежелі күйікте болжам – қауіпті.
Термиялық күйіктер соғыс және бейбіт кезеңде ыстық бу, газ, сұйықтықтар әсер еткеннен пайда болады.
Тыныс алу жолдарының оқшауланған термиялық күйігі өте сирек кездеседі; әдетте ол тері беткейінің күйігімен бірге жанамаласады. Сондықтан емдік тәсілді тыныс алу жолдары күйігінің клиникалық кезеңіне және күйік ауруының ағымына байланысты жүргізеді. Күйген тері аумағы 10%-дан көп болса, күйіктік шок пайда болуы мүмкін.
Бет күйген кезде жұтқыншақты зерттеу ауызды ашқанда ауырсындыруға байланысты біраз қиынға түседі. Жұтқыншақтың ауыр зақымдану белгілері оның артқы қабырғасында және ожау тәрізді шеміршектер аралығы аймағында эрозия, күйік некрозының ақ дақтар, ауыр тыныстық жеткіліксіздік болуы мүмкін.
Күйіктің жеңіл дәрежелерін анықтау қиынырақ. Бұл кезде сілемейлі қабықтың кіщкене гиперемиясын және ісінуін, тыныс алу функциясының бұзылғанын анықтауға болады. Егер күйгеннен 2-3 тәуліктен соң гиперемияланған және ісінген сілемейлі қабыққа некроз ошақтары пайда болмаса және тыныс алу бұзылмаса зақымдану жеңіл болып саналады. Жұмсақ таңдайда, көмей қақпашығында, жұтқыншақтың артқы қабырғасында некроз ошақтары пайда болса, тіпті тыныс алу функциясы сақталғанның өзінде зақымды орта дәрежелі деп санайды. Сілемейлі қабықтың тұрпайы өзгерістері және ентікпе жұтқыншақтың ауыр дәрежелі күйігін білдіреді.
Күйгеннен соң (будан, түтіннен, газдан және т.б.) жұтқыншақтың сілемейлі қабығының эпителийлік жамылғысының зақымдануымен бірге гемодинамикалық бұзылыстар байқалады: ісіну, қан кернеу, капиллярлар өткізгіштігінің жоғарартуы. Эрозиялы-жаралы процестер, некрозга ұласатын дистрофиялық өзгерістер дамуы мүмкін. Нерв элементтерінде – талшықтар мен нейрондарда – реактивті тітіркену және деструкция байқалады, жарақаттан соң бір апта ішінде олар өледі. Иннервациялық аппарат элементтерінің азаюы сілемейлі қабықтың рефлекстік қозуы бұзылуымен клиникалық көрінеді.
Термиялық күйіктердің емі патогенезді негізделген болуы тиіс, ол пневмония, өкпе ісінуі, сепсис және т.б. қауіпті асқынулардың алдын алуға мүмкіндік береді. Сілемейлі қабықтын патологиялық импульсациясын новокаиннің 0,5%-дық, тримекаиннің 10%-дық, лидокаиннің 10%-дық ерітінділерімен ингаляция жасау арқылы тоқтату қажет. Сілемейлі қабық ісінуін және гиперсекрецияны азайту үшін кортикостероидтарды қолданады. Сілемейлі қабықтын репарациясын тездету үшін А витаминнің майлы ертінідісімен ингаляция жасайды. Кешенді емдік шараларға шокқа қарсы терапияны, оксигенотерапияны, тыныс алу жаттығуларын жатқызады. Реабилитациялық іс-шараларға ингаляциялық терапия, витаминотерапия, биостимуляция, тыныс алу жаттығулары жатады.
Жұтқыншақтағы бөгде заттар.
Жұтқыншақтағы бөгде заттарды экзогенді және эндогенді деп екіге бөледі. Бірінші топ – жұтқыншаққа сырттан түскен бөгде заттар. Олар өте жиі кездеседі. Екінші топты жұтқыншақтың өзінде түзілетін бөгде заттар құрайды. Оларға сирек кезедсетін бадамша тастары жатады.
Бөгде заттар жұтқыншаққа жиі тамақпен (балық және ет сүйектері, шыны сынықтары, сым, ет және ағаш үзінділері, дәндер және т.б.) бірге түседі. Абайсыздан ауыз қуысына түскен заттар (шеге, батырмалар, түйреуіштер, тігін және медициналық инелер, қармақ, ойыншықтардың ұсақ бөліктері), сонымен қатар тіс протездері де бөгде зат болуы мүмкін. Ашық су көздерінен су ішкен кезде тірі бөгде заттар да байқалады.
Ауыз-жұтқыншақта әдетте өткір және ұсақ бөгде заттар тұрып қалады (жиі балық сүйектері), олар таңдай бадамшаларының лакуналарына, доғашыларына, тіл бадамшасына, көмей қапқашығы шұңқырына енеді. Ірі бөгде заттар (түймелер, тиындар, тіс протездері, еттің ірі сүйектері) көмей-жұтқыншақта тұрып қалады – өңешке кіреберісте немесе алмұрт тәрізді синуста. Олардың түсуіне асығып тамақ ішу, тістердің болмауы, шайнау аппаратының аурулары, шайнауға және жұтуға кедергі жасайтын кенеттен жөтелу, күлу, тамақ ішкен уақытта сөйлеу себеп болады. Сонымен қатар бөгде заттар жұтқыншаққа мұрын, көмей мен өңеш арқылы да түсуі мүмкін.
Көлемі үлкен бөгде заттар ерекше қауіпті, мысалы қатты және толық шайналмаған тамақ бөліктері. Олар жұтқыншақтың көмей бөлігінде тұрып қалып көмейге кіреберісті жабады. Бұдан науқас тұншығып, қайтыс болуы мүмкін.
Бөгде заттар мұрын-жұтқыншақта сирек анықталады. Олар мұрын және мұрын маңы қосалқылары жарақаттанғанда, құсқанда, медициналық манипуляциялар кезінде, сонымен қатар бөгде затты жұтқыншақтың төменгі бөлігінен өздігінен алуға тырысқанда түседі.
Симптомдар бөгде заттың сипатына, оның мөлшеріне, формасына, ену жолына, сол жерде болу ұзақтығына, науқастың жасы мен жеке реактивтілігіне байланысты. Жұтынғанда ауырсындыру жиі күшейе түседі, ауырсындырудың дәрежесі әртүрлі, сөйлеудің және жұтынудың бұзылысы, саливация, жөтел, кейде өмірге қауіп төндіретін ентікпе (көмей-жұтқыншақтағы үлкен бөгде зат көлемді болған жағдайда) байқалады.
Бөгде заттың жұтқыншақ қабырғасында орналасқан жерінде қабыну процесі пайда болады, нәтижесінде ауырсындыру күшейеді. Өңеш пен асқазанға өткен бөгде зат жұтқыншақтың сілемейлі қабығын жиі зақымдайды, ол «жалған» бөгде дене симптомын туындатуы мүмкін. Сілемейлі қабыққа орныққан бөгде заттың ұзақ уақыт бойы тұрып қалуы біраз асқынуларды туындатуы мүмкін: бадамшабезмаңы абсцесі, жұтқыншақ пен мойын аймағындағы флегмона, қатты қан кету, сепсис, теріасты эмфизема.
Диагнозды мезофарингоскопия, артқы риноскопия, тура және жанама ларингоскопия негізінде қояды. Науқастың жұтынғанда белгілі аймағының ауырсындыратынын айтуы бөгде затты табуды жеңілдете түседі. Жұтқыншақ мұқият қаралуы тиіс, әсіресе бөгде заттар көп жағдайда тез тұрып қалатын жерлерге аса назар аудару қажет: таңдай бадамшалары, доғашалар, көмей қақпашығы шұңқыры, алмұрт тәрізді қалталар. Егер жұтқыншақты мұқият қарағанда бұндай бөгде зат анықталмаса, кейде жергілікті анестезиядан соң мұрын-жұтқыншақты және жұтқыншақтың төменгі бөліктерін саусақпен сипап қараудың пайдасы көп. Бұл жағдайдарда саусақпен сипап қарағанда табылмаған бөгде заттың орналасуын нақты анықтауға болады.
Егер бөгде дене таңдай бадамшасында деген күдік туатын болса, оны алдыңғы таңдай-тіл доғашығын шпательмен итере отырып шығару керек және лакуналарды мұқият қарау қажет. Жұтқыншақты жергілікті терминалдық анестезия жасап қараған жөн. Бөгде зат алмұрт тәрізді қалтада орналасқан болса, онда сілекей жиналуы байқалады – «сілекей көлі» (Ундриц, 1969).
Жұтқыншақтың бөгде заттарын диагностикалау үшін, әсіресе металл заттарды анықтағанда қуыстың екіпроекциялы шолу рентгенографиясын жасаған жөн. Жұтқыншақ пен өңештің мойын бөлігінің жасанды контрастылы рентгенографиясын рентеннегативті бөгде заттарды анықтағанда қолдануға болады.
Жұтқыншақтағы бөгде заттар.
Емі. Жұтқыншақтан бөгде заттарды көзбен бақылау арқылы алады. Мұрын-жұтқыншақтан бөгде заттар иілген қысқыш немесе саусақ арқылы алынуы мүмкін. Жұмсақ таңдайды резеңке катетермен тарту бөгде затты алуды жеңілдетеді. Ірі бөгде заттарды мұрын-жұтқыншақтан ауыз-жұтқыншаққа мұрын қуысы арқылы енгізілген зонд арқылы жылжытуға болады. Бұл кезде бөгде заттың өңеш немесе көмейге жылжып кету мүмкіндігін ескерген жөн. Эндоскопиялық техника да қолданылуы мүмкін.
Ауыз-жұтқыншақтан бөгде заттарды оториноларингологиялық бөлімшеде корнцанг, анатомиялық немесе құлақ (тізелі) пинцет арқылы алады, ал көмей-жұтқыншақтан – жанама ларингоскопия жағдайында көмей қысқыштарымен немесе наркоз арқылы тікелей гипофарингоскопия жағдайында кез келген тура құралдармен (балалардың) алуға болады. Асфиксия кезінде бөгде затты сұқ саусақпен алуға тырысу қажет. Егер бұл көмектеспесе, бірден трахеостомия немесе коникотомия жасап, бөгде затты алып тастау қажет.
Жұтқыншақтан сүлікті алғанда да аталған құралдарды қолданады. Алдымен концентрацияланған ас тұзына малынған тампонды сүлікке қояды, осыдан кейін жәндік жиырылып, өздігінен түсіп қалады.
Жұтқыншақтан бөгде затты алған соң бірден зақымданған жара беткейіне күміс нитратының 2-3%-дық ерітіндісін жағады. Аялауыш емдәм, жұтқыншақты дезинфекциялайтын ерітінділермен шаю тағайындалады. Асқынулар дамыған жағдайда жұтқыншақ абсцестерін тіледі, сыртқы жолмен мойын флегмонасын ашады, сирек жағдайда коллярлық медиастинотомияны жасайды. Бөгде затқа байланысты дамыған асқынулар кезінде оперативті араласуларды антибиотикотерапиямен, қабынуға қарсы және дезинтоксикациялық терапиямен үйлестіріп жасаған жөн.
