Лейшманиоз

Лейшманиоз ауруы

Лейшманиоздар – Zeishmania туындастың қарапайымдармен шақырылатын, трансмиссивті жолмен тарайтын, висцеральды және терілік клиникалық түрлерінде өтетін зоонозды тропикалық паразитарлы инфекция.

Лейшманиоздар – Азия, Африка, Латын Америка және Оңтүстік Европаның  тропикалық аймақтарында кең тараған ауру.

Бұрынғы Кеғес одағы мемлекет елдері ішінде лейшманиоз Туркмения, Таджикстан, Өзбекстан, Қазақстанның Оңтүстік аймақтарында және грузия мен Арменияда тіркелген. Сырқат көбінесе бірен-саран оқиғалар түрінде кездеседі.

Ұзақ инкубациялық мерзіміне байланысты лейшманиозды жан-жақтан енгізу мүмкіншілігі жоғары болуына мәселенің маңыздылығы байланысты.

Лейшманиоздардың таратушылары – маскиттер, табиғи резервуарлары – әр түрлі жануарлар, кейбір түрлерінде – адам.

Лейшманиоздар: висцеральды және терілік түрлеріне бөлінеді.

Висцеральды лейшманиоздар:

• орта азиялық және ортатеңіздік лейшманиозы
• индиялық, қытай және африкандық лейшманиоз
• американдық висцеральды лейшманиоз

Терілік лейшманиоздар:

• зоонозды ауылдық жедел некрозданатын лейшманиоз
• антропонозды, қалалық, кеш некрозданатын лейшманиоз
• американдық терілік лейшманиоз (эспундия)

Висцеральды лейшманиоз. Тарихы: Лейшманиоз-бұрыннан келе жатқан ауру, кезінде гиппократ «Ponas» деген ауруда балалардағы висцеральды түрінің клиникасын суреттеген. Греция, Индия ғалымдары да аурудың көріністерін жазып тарихта қалдырған.

Қоздырғышын 1898ж. П.Ф.Боровский (Ташкент) деген ғалым айқын суреттеп, Zeishman деген дәрігер 1900 жылы бөліндірген. 1903 жылы басқа дәрігер Donovan (Индия) дербес түрінде қоздырғышты аурудың көкбауырынан алынған биопсиялық препараттында тапқан. Сол себептен қоздырғышқа Zeishmania donovani деген ат берілген. Одан кейін лейшманийлардың басқа түрлеріде зерттеліп анықталған.

Орта Азияда лейшманиоздың оқиғасы бірінші рет 1909 жылы диагностикаланған.

1930 орыс ғалымы И.А.Кассирский лейшманиоздың диагностиксына-стернальды пункциясын паразитологиялық зерттеуін ұсынған. Содан бері кең қолданылатын әдіс.

Таралуы: Висцеральды лейшманиоз Азия, Африка, Европа, Американың тропикалық және субтропикалық аймақтарында таралады.

Таралуына байланысты клиникалық түрлері аталған:

• индиялық (кала-азар)
• орта азиялық
• орта теңіздік
• қытайдың висцеральды лейшманиозы
• шығыс африкалық т.б.

Этиологиясы: Лейшманийлар-қарапайымдар қатарына кіреді, клетка ішінде тіршілік етеді. Лейшманийлардың ұзындығы 2-5 мкм, кеңділігі 1-3 мкм, овальды, домалақ немесе алмұрт-тәрізді түрінде анықталады. Құрамында 2 ядросы бар:

• трофикалық
• қозғалтқыш

Көбеюі-ұзынан бөліну арқылы.

Лейшманийлардың 2 түрі белгілі:

• талшықты немесе лептомонадты
• талшықсыз немесе тінді (лейшманиальды)

Талшықты (лептомонадты) түрлері-москиттерде, талшықсыз (лейшманиальды)-адам және жануарлар организмдерінде тіршілік етеді. Лейшманийлардың көп түрлері бар, бірақ олардың морфологиялық құрамдары бірдей, айырмашылықтары-патогенетикалық әсерінде.

Эпидемиологиясы: Орта азиялық және ортатеңіздік лейшманиозда аурудың көзі жануарлар (иттер, шакалдар, түлкілер т.б.). Индиялық лейшманиозда (кала-азарда)-адам. Таратушылары-москиттер. Жер бетінде осы тұқымдас москиттердің  600 түрі белгілі. Орта Азияда -22 түрі. Ауру көзін шаққан кезде москиттер инфекцияланады, 7-ші күнінде – өздері лейшманийларды тарататын мүмкіншілігіне жетеді.

Индиялық лейшманиозбен (кала-азармен) көбінесе – балалар.

Сырқат көбінесе бірен-саран оқиғалар немесе эпидемия түрінде (индиялық түрі) тарайды. Аурудан кейін иммунитет қалыптасады, бірақта типті болады. Тиімді әсер беретін вакцина әлі күнге дейін жоқ.

Патогенезі: Лейшманиоз-макрофагальды инфекция. Москит шаққан жеріне сілекеймен лейшманийлардың лептомонадты (талшықты) түрлерін жібереді. Олар клетка ішінде тіршілік ететін паразиттер болғандықтан-моноцитарлы-макрофагальды жүйе клеткаларына қалыптасады. Одан кейін адамның қорғаныс күштеріне байланысты-немесе жойылады, немесе талшықсыз (лешманиальды) түрлеріне өтіп, көбейіп-біріншілік аффект түрінде қабыну туғызады. Кейде процесс осымен  аяқталады. Басқаларында біріншілік ошақтан лейшманийлар қан және лимфа тамырлары арқылы ішкі ағзаларға тарап-процессті  генерализдендіреді.

Біріншілік аффект қалыптасудан процесстің генерализациясына дейін 4-7 аптадан 5-7 ай өтеді.

Генерализденген жағдайда лейшманийлар бауыр, көк бауыр, сүйек, клеткаларында орналасады.

Нәтижесінде айқын гепатоспленомегалия, ауыр гипергамма, глобуменемия, прогрессивті лимфоцитарлы лейкопения және анемия клиникалық көріністерінде алға шығады.

Патанатомиясы: эндотелиальды клеткалардың жоғары пролиферациясына байланысты-көк бауыр пульпасының атрофиясы, бауырда айқын мезенхимальды қабыну реакциялар туады. Лимфа түйіндерінде – туынды орталықтары ретикуло-эндотелиальды клеткалармен басылып қалады.

Сүйек маңайында лейко және эритопоэз функциялары тежеледі.

Клиникасы: инкубациялық мерзім бірнеше күннен бірнеше жылға дейін созылуы мүмкін. Балаларда -3 айдан 1 жылға дейін, үлкендерде -3 жылға дейін. Біріншілік аффект ортаазиялық, ортатеңіздік лейшманиозға тән. Балаларда көбінесе беттерінде орналасқан 1-3 папула шығады. Индиялық лейшманиозда (кала-азалда) – екіншілік лейшманиоздар (депигментациялық папулалар) тән. Олар аурудың соңында қалыптасады. Құрамында лейшманийлар сақталынады. Сырқат келесі кезеңдерімен өтетін: инкубациялық, продромальды, бастапқы, өршу, соңғы.

Генерализацияның продромальды кезеңінде балаларда-селқостық, тәбетінің төмендеуі, әлсіздік, үлкендерде-әлсіздік, шаршағыштық болуына тиісті. Бұл кезеңде қанның жалпы анализінде-аздаған лейкоцитоз, эозинопения, лимфомоноцитозды анықтауға болады.

Одан кейін жағдайы төмендеп, кішкентай балаларда-дене қызуы жедел түрінде жоғарлап, 38-39С-ға дейін жетеді, интоксикация белгілері үдей түседі, бауыры мен көк бауыры үлкейеді. Көбінде қосымша аурулар қосылып жағдайларын төмендетеді. Ересек балалармен үлкендерде клиникалық белгілері біртіндеп көрініп, дене қызуының баяу түрінде жоғарлауымен, гепатоспленомегалиямен шамалы лекопениямен және анемиямен өтеді.

Өршу кезеңінде-сырқаттың характерлы белгілері айқын көрінеді. Обьективті көріністері:

• тері мен шырыш қабаттарының бозаруы (ортаазиялық, ортатеңіздік түрінде)
• қараюы (индиялық түрінде)
• айқын қызба
• айқын гепатоспленомегалия
• лимфаденит
• дене салмағының азаюы
• лейкопения
• анемия
• трамбоцитопения
• этж-ның жоғарлауы
• гипергаммаглобулинемия

Қызба ұзақ түрінде апирексия кезеңдерімен кезектесіп өтеді. Гепатоспленомегалия – көбінесе көк бауырдың қатты ұлғаюымен көрінеді, жоғарғы шекарасы УІІ-УІ қабырғаға дейін көтеріледі, төменгісі кіндіктен төмен түседі. Консистенциясы тығыз болып, біраз ауырсынады (капсуланың созылуына байланысты). Кішкентай балаларда және  кейбір үлкендерде-бауырдың да көлемі кең жайылуда болады. Ұзақ процесс кезінде-фиброзбен аяқталады.

Тері қабаттарының түсі өзгеруі (индиялық түрінде-қарайып, басқаларында бозаруы) бүйрек үстіндегі бездердің зақымдалуына байланысты. Жүрек-тамыр жүйесі де зақымдалады-көбінесе миокардиодистрофия белгілерімен көрінеді. Қанның жалпы анамнезінде айқын өзгерістер сырқаттың басынан анықталады:

• лейкопения, анемия, тромбоцитопения, анэозинофилия, лимфомоноцитоз, ЭТЖ-ның 50-80 мм/сағ-на дейін жоғарлауы. Клиникалық көріністер баланың жасына байланысты, неғұрлым кішкентай болса, сырқаттың ауырлығы жоғары болады.

Сырқаттың өту бағыты: жедел өтетін және баяу өтетін түрлеріне бөлінеді.

Жедел өтетін түрінде (1/3 ауруларда кездеседі) кішкентай балаларда сырқаттың ұзақтығы 4-8 аптадан 3-6 айға дейін; ересек балалармен үлкендерде 1-2 жылға дейін. Гепатоспленомегалия-шамалы  түрінде қалыптасады. Баяу дамитын түрі 8-12 айдан 2-3 жылға дейін өтеді. Айқын гепатоспленомегалиямен өтеді.

• Индиялық (кала-азар) түрінде аурудан кейін екіншілік лейшманиоздар қалыптасуы мүмкін. Науқас-аурудың көзі болады. Емделмеген жағдайда лейшманиоз 90/100%, басқа висцеральды лейшманиоздар 0,5-1%. Висцеральды лейшманиозды иммунды жүйесінің паразитарлы ауруы деп есептеуге болады-екіншілік иммунды жетіспеушілік айқын болып, екіншілік инфекциялар жиі қосылады.

Диагностикасы:

• клиникалық белгілері
• эпидемиологиялық мәліметтер
• лабораторлы

Лабораторлы: қанның жалпы анализдегі жоғары аталған өзгерістер.

• белокты фракциялардың зерттеуі
• спецификалық зерттеу-параретологиялық
• а)сүйек-майының стермальды пункциясы- (97-98%-оң нәтиже береді)
• б)көк бауырдың пунктаты (98-99%) бірақта қауіптілігі жоғары-қан кетуден науқас өліп кетуі мүмкін
• в)лимфа түйіндерінің пунктаты (60/70%)
• г)біріншілік аффектен (5/10%)
• д)екіншілік лейшманиоздардан
• ж)қаннан-тек қана индиялық (кала-азар) түрінде табылады

Серологиялық реакциялар-спецификалық емес.

Салыстармалы диагностикасы: кезеңіне байланысты жүргізіледі. бірақта көбінесе безгектпен салыстырады. Кейде осы екі ауру бірге жүргізіледі. Қан ауруларымен де жиі шатыстырылады.

Емі: 1910 жылға дейін емі болған жоқ. Ауырғандар өлетін. Қазіргі күнге дейін емдеуі сурьма препараттарымен жүргізіледі.

• солюсурьлин, сурьмин
• солюстибозан (ФГГ)
• пентостам (Англия)
• глюконтин (Франция)

Емдеу  курсы 6-12 инфекция болады. Емнің тиімділігі-контральды бактериологиялық тексерумен анықталады.

Алдын алу:

1. дезинсекциялық шаралар
2. ветеринарлы шаралар
3. ауруларды айқын толық түрінде емдеу
4. спецификалық профилактика жоқ

Жазған: Молдаханов Еркебулан