Фенолкетонурия (ФКУ, фенилпирожүзімді олигофрения). Моногенді аурудың классикалық үлгісі. Негізінен ОНЖ-нің зақымдалуына әкелетін аминқышқылдарының алмасуының бұзылуымен сипатталады. Алғаш рет 1934 жылы Феллинг суреттеген. Популяциялық жиілігі Ресейде 1:10 000. Гетерозиготтар 1:50 жиілікпен кездеседі.
Этиологиясы. Генокопия деп аталатын мутирленген геннің әртүрлі лакустарда орналасуымен ФКУ-дің бірнеше түрлерін ажыратады. «Классикалық» түрінің (1 тип) пайда болуы 12-ші хромосоманың ұзын иығында орналасқан (12q24.1) геннің өзгеруіне байланысты. Бұл жағдайда фенилаланин-4-гидроксилаза ферментінің түзілуінің реттелуінің бұзылуы байқалады. ФКУ-дің ІІ түрі 4-ші хромосоманың қысқа иығында (4p15.3) орналасқан геннің мутация жағдайында пайда болады. Бұл жағдайда дигидроптеридинредуктазаның түзілуі бұзылған. Аурудың ІІІ түрінде 6-пирувоилтетрагидроптерин синтаза ферментінің тапшылығы орын алады. ФКУ-дың берілген барлық түрлері рецессивті жолмен тұқым қуалайды.
Патогенезі. ФКУ-дің генотипіне қарамастан патогенетикалық құрылымының негізі белк алмасуының, яғни дәлірек айтсақ, фенилаланиннің тирозинге айналуының бұзылуы. Метаболикалық блок әсерінен организмде шектен тыс фенилаланин және оның туындылары – фенилпирожүзім, фенилсүт, фенилсірке қышқылдары, фенилэтиламин және басқалар жинақталады. Жоғары концентрациядағы фенилаланин және, әсіресе, оның туындылары баланың миының тіндеріне тікелей уытты (токсикалық) әсер етеді. Фенилаланин дұрыс түзілмеу салдарынан пайда болған тирозин тапшылығы нейромедиатрлардың, сонымен қатар тиреоидты гормондардың және меланин пигметтерінің түзілуіне әсерін тигізеді. Жіктелісі. Арнайы мекемелерде ұқыпты жүргізіліген зерттеулер нәтижесінде ФКУдің берілген түрлерін анықтауға болады.
Клиникалық көрінісі. Туылған кезде және өмірінің алғашқы күндері ФКУ байқалатын балалардың дені сау нәрестелерден айырмашылығы жоқ. Аурудың алғашқы белгілері 2 айлығынан кейін пайда бола бастайды. Әлсіздік, кейде қозғыштық байқалады, бұлшық ет тонусы арытады, гиперрефлексия байқалып, құсу және құрысу болуы мүмкін. Психомоторлық функциясының қалыс қалуы өмірінің бірінші жарты жылдығында айқын білінеді. Баланың бұрын игерген дағдылары жойыла бастауы мүмкін. Әсіресе психикасы мен сөйлеу қабылеті зақымдалады. Одан әрі ФКУ байқалатын балаларда идиотия, сиректеу олигофренияның жеңілдеу түрлері (имбецильдік – орта дәрежелі ауырлықтағы жарымес адам, дебильдік – жарыместік) кездеседі. Физикалық дамуының бұзылыстары бұл ауруға тән емес. Мидың зақымдалуы қимылдық дағдыларының пайда болу мерзіміне әсерін тигізеді: балалар кеш отырады, кеш жүреді. Болашақта эпилепсия тәріздес ұстамалар байқалуы мүмкін. Ересектеу балаларда бұлшық ет гипертониясы салдарынан ерекше отыру қалпы байқалады – науқастар аяғын өзінің астына басып отырады («тігінші қалпы»). Өсе келе тіндерде меланиннің тұнуы азаяды. Ата-анасының пигметация дәрежесіне қарамастан ФКУ байқалатын балалардың шашы ақшыл, көзі көгілдір, терісі бозғылт болып келеді. Зәрмен көп мөлшерде фенилаланин туындыларының бөлініуінен байқалатын «тышқан» иісі тән. Негізінен ФКУ фенотипі айтарлықтай полиморфты. Өте ауыр түрлерімен қатар олигофренияның шамалы білінетін «тегістелген» түрлеріде байқалуы мүмкін. Сонымен қатар қанында фенилаланиннің жоғары концентрациясы байқалатын балалардың қалыпты дамуыда байқалуы мүмкін. Бұл феномен қазір толық түсіндірілмеген. Дегенмен бұл ФКУдің көпфакторлы ауру екендігінің толық куәсі бола алады. ФКУ -дің ІІ және ІІІ түрлерінің клиникалық көрінісінде интеллектерінің ауыр қалыс қалуы, құрысулар, қозғыштық, спастикалық тетрапарездер басым келеді.
Диагностикасы ФКУ-дің алғашқы фенотиптік белігері байқалмай тұрғанда, яғни аурудың клиникалық сатысына дейін жүргізілуі керек. Бұндай диагностика жалпы бірдей скрининг жүргізгенде ғана мүмкін болады. Перзентханада барлық нәрестелер ФКУ-ға зерттелуі керек. Ол үшін мерзімінде туылған нәрестелерден 3-5 күндері, ал шала туылған нәрестелер үшін 7 және 14 күндері бір тамшы қан алып арнайы қағазға тамызып, кептіріп арнайы жолдамамен арнайы зертханаға (Медициналық генетикалық орталық – МГО) жіберіледі. Фенилаланин концентрациясы 2,2мг% (Гатри тест) артық болғанда осы мекемеде баланы қайталап зерттейді. Егерде перзентханада жалпы бірдей скрининг жасалмаса, ол зерттеу емхана жағдайында жүргізілуі керек.
Ажырату диагнозы. ФКУ диагнозы биохимиялық зертеумен дәлелденген болса, ажырату диагнозы оның әртүрлі түрлерімен жүргізіледі. Клиникалық белгілері байқалып, ал фенилаланин мөлшері қалыпты болса басқа аминқышқыладырының (гистидин, триптофан, лизин және басқалар) метаболизмінің бұзылыстары туралы ойлау қажет. Емі және алдын алу. ФКУ диагнозы тиісті мекемеде қойылғаннан кейін, тағамдық қоспада фенилаланиннің мөлшері күрт төмендетілген, емдәм тағайындалады. Бірінші жылда, фенилаланин азайтылған – Афенилак, Лофеналак және басқалар қолданылады. Бір жастан кейінде арнайы тағамдық өнімдер – Тетрафен, Фенил-фри және басқалар қолданылады. Сонымен неврологтың емін алуы керек.
Емдәмдік шаралар нервтің миелинизация процессі аяқталғанша, яғни 10-14 жасқа дейін, сонымен қатар ауру әйелдерге жүктілік кезінде, жүргізіледі. ФКУ-ның ауыр салдарының алдын алу клиникалық белгілеріне дейін анықталған жағдайда ғана, мерзімінді тиісті емдәм тағайындағанда мүмкін болады. Қазіргі жағдай бар, хорионның немесе ұрықтың жасушаларын молякулярлы-генетикалық зерттеу жүргізуге (хорион биопсиясы, амницентоз) болады.
Диспансерлік бақылау. ФКУ диагнозы қойылғаннан бастап бақылауды медициналық генетик, невролог және педиатр жүргізуі керек. Емдәмнің тиімділігін фениаланиннің қандағы мөлшері бойынша қадағалап отырады. Емдәмде фенилаланині көп тағамдар шектеледі: ет, балық, бауыр, колбаса, жұмыртқа, бидай, арпа ұнынан жасалған тамақтар, изюм, жаңғақ, шоколад, какао, бұршақ. Рұқсат етілетіндері: қант, жеміс шырындары, бал, өсімдік майы, жасанды саго. Сүт, картоп, көкөніс, жемістер басқа тағам құрамындағы фенилаланинге қарсы беріледі. Фениаланиннің тамақтан ұзақ әрі толық шектелуі (бұл алмаспайтын аминқышқылы) эндогенді ақуыз ыдырауын туғызады, баланың арықтауы мен ақуыз тапшылығынан болатын ісікке әкелуі мүмкін. ФКУ-мен ауыратын қыз балаларға емдәм ұзақтығы және оны кеңейту аса маңызды, себебі кейін, балалы болмақшы болғанда емдәмді жүктілік және одан кейінгі кезеңде ұстау қажет болады. Дәрі қолдану синдромдық бағытта жүргізіледі. Глютамин қышқылын беруге болмайды, ол фенилаланин мөлшерінің артуына ықпал етуі мүмкін. Болжамы. Ақыл-есінің дамуы ем басталу мерзімі мен медициналық-педагогикалық қалыптастыруға байланысты. Диагнозы ерте қойылып, емдәм ерте тағайындалған кезде қалыпты дамуы мүмкін. 5 жасқа толғаннан кейін емдәмді кеңейту кезінде ЭЭГ арқылы бақылау жүргізіледі.
