Бауыр қақпасының төмеңгі бетінде қақпа венасы мен бауырдың өзіндік артериясы құралады, ол жерде оң және сол бөліктік бауырлық өт өзектері бірігеді, нәтижесінде жалпы бауырлық өзек түзіледі. Оның жалғасы болып, өт қапшығы өзегімен қосылған же-рінен төмен өт өзегі табылады. Өт өзегінің ұзындығы 3 см-ден 10см-ге дейін, ал диаметрі 0,5-1,0см. Өт өзегі 4 бөліктен тұрады: супрадуоденалды – он екі елі ішектің үстінде орналасқан, ретродуоденалды– он екі елі ішектің артында орналасқан, панкреатикалық-ұйқы безінің басы арқылы өтеді және ұлтабарішілік-өт өзегінің ең қысқа бөлігі, он екі елі ішек қабырғасы арқылы өтіп, Фатер ампуласымен аяқталады.
Фатер ампуласына, жиі 80-85% жағдайда ұйқы безінің Вирсунгов өзегі ашылады. Фатер ампуласы Фатер еміздікшелері деп аталатын шырышты қабатта қатпар болып аяқталады, ол он екі елі ішектің артқы медиалды қабырғасы деңгейінде ашылып, 15% жағдайда өт және ұйқы безі өзегі он екі елі ішекке жеке ашылады. Өт өзегінің шыға берісі бұлшықеттік жолдан тұрады. Ол 3 бұлшықеттік топтан тұрады, әр қайсысы әртүрлі қызмет атқарады. Оны – Одди сфинктері (қысқыштары) деп атайды. Оның қызметі өтті ішекке түсірмей, дуоденалды рефлюксты болдырмау.
Өт қуығының пішіні көбінесе алмұрт тәрізді болады. Оның көлемі 40-100мл. Түрі мен көлемі өт немесе өт қуығы өзегі бітелгендегі өзгерістерге төзімді. Өт қуығыныңтүбі, денесі және мойын бөлшектерін ажыратады. Жиі өт қапшығы мойынында кеңіген бөлігі түзеледі, оны – Гартман қалтасы деп атайды. Қуықтың қабырғасы 3 қабаттан тұрады: шырышты, бұлшықетті және фиброзды. Өт өзегінің бастапқы бөлігінде 3-5 көлденең қатпарлар болады – оны Гейстер қатпарлары деп атайды.Өт қуығы мойынының өзегінеөткен жерінде, өтқуығы қабырғасында сақина тәрізді бұлшықет толымдықтарын – Люткенс сфинктерідеп атайды. Өт қуығы мен өзегіндегі қысымның өзгеруі Люткенс сфинктері мен Гейстер қақпашаларыныңжұмысынабайланысты. Өт қуығының қызметі, ас қабылдау аралығында өтті жинайды және концентрациялайды.
Өттегі кейбір заттардың концентрациясы өт өзегіндегі осызаттардың концентрациясынан бірнешеесе жоғары болады. Жалпы өт ағымындағы қысым 300 мм с.б., ал өт қуығыныңдағы өттің қысымы- 12-150 мм с.б. Алдымен, Одди сфинктеріжабық кезінде, бауырлық өт өзектері толады, кейін өзектің қысымы 150 мм с.б. жеткенде, жарты ай тәрізді Гейстер қақпашалары және Люткенс сфинктері ашылып, өт қақпағына түседі.
Өт бауыр тінініңсекреті болып табылады, оның биохимиялық құрамы күрделі: су, өт қышқылдары, өт пигменттері, холестерин, липидтер, муцин және органикалық емес қосылыстар: – K, Na, Mg, Ca тұздары мыс қосылыстары, темір, фосфор, қышқыл тұздары А, В, С витаминдері, ферменттер, 17-кетостероидтер. Бауырда өндірілетін және бауырдан тыс өт жолдары арқылы түсетін өттің құрамы 97% судан, (1–-2%) өт тұздарынан және 1%-ғапигмент, холестерин, және май қышқылдарынан тұрады. Тәулігіне ішекке 1л-ге жуық өт бөлінеді. Өт қапшығықабырғасында ордалы су мен электролиттердің сіңірілуі жүреді, нәтижесінде өттің концентрациясы ұлғаяды, өт қою және қошқыл түске айналады. Өт ас қорыту үдерісіне тікелей қатысады, ол липазаның май ыдырату әсерін 15-20 рет күшейтеді. Майды эмулгациялануға дейін ыдыратады, нәтижесінде өт қышқылдары түзіліп, өт қышқылдары және сілтілердің әсерінен еріген және жеңілсіңірлетін зат сабынға айналады. Өтте – нәруыздар, туып пепсиннің әсерін күшейтеді. Өт – химустың нейтралды трипсиннің әсеріне қолайлы рН ортаны қамтамасыз етеді: ішекке түскен, өт оның перистальтикасын күшейтіп, ұйқы безінің секрециясын қоздырады, бауырдың түзу функциясын күшейтеді; сонымен қатар, өт холестериндік алмасуға да қатысады.
Өт қышқылдары холестериннің еруіне және ішектің шырышты қабатында сіңірілуінжоғарылатады. Организм өтті ұзақ уақыт жоғалтса (өт жыланкөздері), қан сарысуында холестериннің төмендеуіне алып келеді.
Қанмен қамтамасыз етілуі. Бауырдың функциясының күрделі болуына байланысты, қан айналымының ерекшелігі –- қанмен қамтамасыз етілуі екі тамыр арқылы; яғни, бауыр артериясы мен қақпа венасы арқылы іске асады. Қанның негізгі массасы (65-85%) бауырға қақпа венасы арқылы, ал (15–-35%) бауыр артериясы арқылы түседі.
Көп жағдайда,қуық артериясы бір бағанадан басталып, өт қуығының алдыңғы бетімен өтеді. Кей жағдайда артерия өт қуығы мойыны деңгейінде екіге бөлініп біреуіалдыңғы бетімен, екіншісі төменгі бетімен өтеді.
С.П.Федоров (1918ж.)мәліметі бойынша қуықартериясы жиі өт қуығына оның мойны жақтан келеді және қуықтың сол бүйірінен немесеалдыңғы беткейінен өтеді. Осыған байланысты негізін жалпы бауырлық өзек, қуық өзегіжәне жоғарғы бөлігін қуық артериясы құрайтын үшбұрышты Callot (1890) деп атайды.
Иннервация. Өт қапшығының нервтенуі бауырлық өрімнен шығатын тарамдар – құрсақ өрімі,кезбе нерв, оң жақ көкеттік нервтен тұрады.
Лимфа бауыр қақпасы лимфа түйіндерінен және бауырдың өзінің лимфалық жүйесі арқылы іске асады. Бауырдан тыс өт жолдарының басым бөлігі бауыр -– он екі елі ішек байламында орналасқан. Бұған өт шығару жолдарының хирургиясында ерекше мән беріледі.
«Байламда – бауырға қан әкелетін бауыр артериясы және қақпа венасы, және он екі елі ішекке өт шығаратын жалпы бауыр және өт өзектері жатыр. Сонымен қатар, лимфа тамырлары және нервтер өтеді».
Мұндай бауырдан тыс өт жолдарының даму ақаулары және аномалиялар сирек кездескенімен олар әртүрлі болып келеді. Kehr (1899) бұл патологияны келесідей жүйелеген:
1) қапшық өзегі жалпы бауыр өзегімен үшкір бұрыш жасап байланысудың орнына, ол онымен бірге параллелды немесе оны спираль тәрізді орап жүреді;
2) қапшық секілді жалпы өт өзегі де кейде екеу болады;
3) қапшық өзегі өт өзегіне екі бастапқы екі бұтақша байланысқан жерінде жалпы бауыр өзегіне құйылады;
4) бауыр өзегінің оң бұтақшасы кейде тікелей қапшық өзегіне құйылуы мүмкін;
5) жалпы бауыр түтігінің түзілуіне 2 бастапқы бұтақшаның орнына 3бұтақша орын алады.
Хирург өт жолдарының осындай аномалияларын ескеруі керек және бауырдан тыс өт жолдарының анатомиялық ерекшеліктеріне көз жеткізбей холецистэктомияны жасамау қажет.
Арнайы және аспаптық зерттеу әдістері. Анамнез арқылы және физикалды зерттеу аурудың ағымын анықтауға көмектеседі. Анамнездік мәліметтер мендиагнозды толық қою үшін бауыр және өт жолдарының функциясын зертханалық тексеру, рентгенологиялық және арнайы аспаптық тексеруі қажет.
Іш қуысын рентген сәулесіменжалпы шолу. Кейде өт жолдарының өтімсіздігін әсіресе, обтурация кезіндегі патологиялық өзгерістерді анықтауға, сонымен қатар, өт жолындағы тастарды анықтауға көмектеседі. Холецисто-холангиография (пероралды, венаішілік, инфузионды).
Пероралды холицистография ішке контрастты затты қабылдағанда, ішек арқылы сіңіріліп, қанмен бауырға сіңіруіне негізделген. Ол өт арқылы бөлініп, өт қуығына барады нәтижесінде рентген-контрастты көлеңкелерді анықтайды.
Венаішілік холеграфия. Құрамында органикалық йоды бар рентгенконтрастты заттары вена ішіне енгізумен негізделген. Ол бауырға сіңіп өт арқылы бөлінеді. Осыған байланысты өт өзектерінің көрінісін анықтауға, ішектің функционалды қосымғабайланысын зерттеуді жүргізуге болады. Рентгенконтрасты билигностың 40-60 мл 20% ерітіндісін венаға енгізеді, сонымен қатар, 30 мл 40% глюкоза мен аскорбин қышқылының ерітіндісін қолданады. Ретгенограмманы контрастты затты енгізгенен кейін 30, 60 және 120 мин – кейін жасайды. Одан соң 2 сағаттан кейін экранның бақылауы арқылы өт қуығының3-4 суретін жасайды.15-20% науқастарда венаішілік және инфузионды холангиография толық мәлімет бермейді. Контрастты зат теріс әсер беруі мүмкін:жүрек айну, эпигастрий аймағының ауырсынуы, терінің қышуы, коллапс.
Венаішілік холангиографияға қарсы көрсеткіш болып: бауыр мен бүйректің жедел қабыну аурулары, бауыр атрофиясы, анурия, Базедов ауруының ауыр түрлері, жүрек-тамыр жүйесінің декомпенсацияланған ақаулары, йод препараттарына жағымсыздық болып табылады.
Транспариеталды-гепатохолангиография (тері,бауыр арқылы). Өт жолдарының басқа зерттеулерін жүргізе алмаған жағдайда контрастты затты тікелей өт жолына енгізу арқылы зерттеуге болады. Бұл тәсілде ұзындығы 12–-15см диаметрі 1мм дейінгі ине қолданылады. Инені 8-9-шы қабырғааралықта оң жақта, алдыңғы және ортаңғы қолтықасты сызығы аралығында енгізеді. Кейін тыныс алуы тоқтағанда, инені тез 15 см тереңдікке төстің семсер тәрізді өсіндісіне қарай бағыттап енгізеді. Егер ине өт жолына түссе, онда өт бөлінеді, кейін Вальдман аппараты арқылы өт жолындағы қалған қысымды анықтайды. Әрі УДЗ немесе рентгеноскопия арқылы бақылап отырып, 20–-60 мл 35%-ды кардиотраст ерітіндісін енгізеді. Басқа да контрастты заттар қолданылады (урографин, верографин, диодот, триубрен, т.б.). Бұл тәсіл арқылы бауырішілік, бауырдан тыс өт жолдарының көрінісін анықтайды.
Өт жолдарын он екі елі ішектің үлкен емізікшесін эндоскопиялық кануляция көмегімен жалпы өт өзегіне контрастты затты енгізу болып табылады. Бұл әдіс механикалық сарғаю кезінде өте маңызды.
Бұрын холецистэктомия операциясын басынан өткізген ауруға немесе бауыр функ-циясы төмен науқастарға инфузионды холангиография қолданылады. Бұл әдістің ерекшелігі билигносты (1 мл 20% ерітінді 1 кг-ға) 150 мл 5% глюкоза ерітіндісінде 25-30 мин көлемінде тамшылатып енгізеді. Бұл тәсілмен өзекке зиянсыз 80-100 мл билигносты енгізіп өзектің жақсы контрастталғанын көруге болады, ақуыздың аз болуы және билирубиннің концентрациясының үлкен болуына қарамайды. Егер контрастлаужеткіліксіз болса, вена ішіне 0,5 мл морфин ерітіндісін енгізеді, нәтижесінде Одди сфинктерінің спазмы болып, олбилигностың өтте көп жиналуынаалып келеді.
Өт жолдары ауруларын диагностикалауда маңызы зор, кеңтаралған зерттеу әдісі – ультрадыбыстық зерттеу (УДЗ). УДЗ мәліметтері бойынша өт қапшығының ұлғаюын, қабырғасының қалыңдауын және конгременттерді көре аламыз.
Компьютерлік томография арқылы өт жолдары мен өт қуығының жаңа түзілімдерін, ісіктердің таралуын анықтауға болады.
