Жедел холециститің дамуының негізі – жедел инфекция мен өт жолының таспен бітелуі. Ал, тас болмаған жағдайда оның дамуының жиі себебі – өттің босауының бұзылысы, өт қапшығы мойнының иілуі, оның сыртынан қысылуы. Өт қапшығының шыға берісінің бітелуінсіз жедел холецистит сирек кездеседі. Инфекциямен өт өздігінен өт қабырғасының қабынуын тудырмайды, егер өт ағысы қалыпты болса. Жедел холециститин фекцияның гематогенді жолмен берілуі нәтижесінде де дамиды. Созылмалы тоқ ішек ауруы және созылмалы аднексит кезіндеинфекция лимфогенді жолмен өт өзегіне таралады. Жоғарыда көрсетілген себептердің барлығы обтурациялық холециститті дамытады. Он екі елі ішек патологиясынан, мысалы, дивертикул, дуоденостаз және басқа өзгерістер өт іркілісіне алып келеді.
Н.А.Скуя (1981) өттің он екі елі ішеккебөлінуінің кедергісін механикалық себептерінің бес тобын бөледі.
- Туа біткен себептер: дуоденалды иілімінің жабысқағы, Трейц байламының аномалиясы, қозғалғыш он екі елі ішек, сақина тәрізді ұйқы безі, он екі елі ішектің төмен түсуі мен созылмалы артерио-мезентериалды компрессия.
- Экстрадуоденалды себептер: асқазан ісігімен дуоденалды бөлімінің компрессиясы, сонымен бірге, лимфа түйіндерімен, аортаныңқұрсақтық бөлігінің аневризмасымен ұйқы безі кистасымен қысылуы.
- Он екі елі ішек ішілік патология; ісіктер, дивертикул, пептикалық жара, туберкулез.
- Он екі елі ішектің бөгде заттарымен, өт тастарымен, паразиттермен бітелуі.
- Асқазан мен жіңішке ішекке жасалған операциялардан кейін дамыған аурулар.
Өт іркілісінің эндокринді факторы холецистокинин-панкриозимин мен секретиннің дефицитімен (кемдігімен, жетіспеушілігімен) байланысты. Функционалдық факторларына өт іркілісінің вегетативті нерв жүйесінің дисфункциясы, құрсақішілік қысымының жоғарылауы мен сенсибилизациясы жатады.
Жедел холециститтің бірнешежіктелуі бар. Негізінен клинико – морфологиялық В.С.Савельев ұсынған (1986, 2006) жіктемесі қолданылады.
Холециститтің клинико-морфологиялық түрі:
- катаралды;
- флегмонозды;
- гангренозды.
Асқынулары:
- перфорация;
- жайылған перитонит;
- қапшық маңыныңинфильтраты және абсцесі;
- іріңді холангит;
- механикалық сарғаю;
- өт жыланкөздері (ішкі және сыртқы).
Клиникалық көріністері. Жедел холециститтің келесі клинико- морфологиялық түрлері бар: катаралды, флегмонозды және гангренозды.
Катаралды холецистит. Оң қабырға астының ауырсынуы, оң жауырынға, иыққа және мойынның оң білегіне берілуі, науқасты жеңілдік алып келмейтін құсу мазалайды. Температурасубфебрилды, аздағантахикардия, тілі ақ жабынмен жабылған. Пальпацияда оң қабырғаасты, өт қуығыпроекциясында ауру сезімі, қабырғаасты бұлшықеттерінің қатаюы әлсіз болады. Мерфи, Ортнер, Мюсси симптомдары оң мәнді, өт қуығы ұлғаймайған. Қуықтың кілегей қабаты ісінген,қалыңдайды, лейкоциттермен, лимфоцитті клеткалар (жасушалар) және макрофагтар жиналады. Өт қуығында сулы өтті экссудат жиналады, құрамында кілегей, лейкоциттер мен эпителий кездеседі. Егер жедел үдерісс толығымен жойылып жазылса, барлық белгілер қалпына келіп қайталанбайды. Ал толығымен жойылмаса, үдерісс созылмалы түріне өтеді.
Флегмонозды холецистит. Ауру сезімікүштірек болады, тыныс алғанда, жөтелгенде, дене қалпын ауыстырғанда күшейеді. Жүрек айну, құсу көп ретті болады, дене температурасы 38-39°С-қа дейін көтеріледі, тахикардия минутына 100 ретке дейін соғады. Тілі ақ жабынмен жабылған, құрғақ. Іші ішектердің парезі нәтижесінен кебіңкі, ішек шулары әлсіреген. Пальпацияда оң қабырға асты ауырсынады, бұлшықет қорғанысы айқын, жиі ұлғайған өт қуығы анықталады. Жоғарғы оң квадрантта оң мәнді Щеткин- Блюмберг симптомы, Ортнер, Мерфи, Мюсси симптомдары болады. Лейкоцитоз 18000-ға дейін, солға ығысуымен, ЭТЖ жоғарылаған.
Өт қуығы ұлғайған, ісінген, оның сірлі жабындысында фибрин пленкасы түзіледі. Өт қуығының қабырғасы қалыңдайды 0,5-1 см-ге дейін, тамырішілік абсцестер түзіледі. Майда артерияларда тромбтар түзіледі,ошақты қанайналымы бұзылады, өт қуығының кілегей қабатында ошақты некроз бен жара аймақтары пайда болады. Үдерісс жиі көрші мүшелер мен париеталды ішастарға таралады, жергілікті немесе өрістеуші іріңді немесе іріңді-өттік перитонит дамиды.
Гангренозды холецистит. Айқын интоксикация симптомдары мен жергілікті немесе жалпы іріңді перитонит белгілері болады. Жиі ішек микроорганизмдері, кейде анаэробты микробтармен шақырылған. Ол өт қуығындағықан айналымыныңбұзылыстары нәтижесінде дамиды.Көп жағдайда ересек адамдарда кездеседі, жиі ұйқы безі сөлінің ферментативті активтілігінің күшеюмен байланысты. Ал, қарт адамдарда құрсақ қолқасының атеросклероздық өзгерісі нәтижесінде дамыған өт қапшығының қанмен қамтамасыз етілуінің жетіспей бұзылысынаалып келеді. Өт қуығы қабырғасының некрозы жиі түбінде, денесінде болады және тас пен үйкеліп жұқаруы оның перфорациясына дейін асқындырады. Тоталды некрозы өте сирек кездеседі. Ол жиі өт қуығының бұратылып, айналып кетуінде кездеседі. Өтартериясы тромбоз болғанда, өт қуығын толық некрозға алып келмейді, себебі, бұл артерия жалғыз емес, өт қуығына басқада артериялар қанмен қамтамасыз етеді.
Перфорация нәтижесінде, жайылған іріңді перитонит дамытады. Кейде шектелген іріңдіктер бауыр астында немесе көкет астында орналасуы мүмкін. Іріңдік және тастар қуысты мүшеге түсуі мүмкін. Нәтижесінде ішкі өт жыланкөздері пайда болады. Жиі сағалақ көлденең тоқ ішек арасында дамиды. Сонымен қатар,жіңішке ішек қуысына түзілген жыланкөз арқылы үлкен тас түсуі мүмкін. Тас ішек өтімсіздігін дамытады.
Ішкі жыланкөздердің түзілуікүрделі асқынуы болып табылады. Ауру сезімі ұстамалары қайталанады, өрлемелі холангит өрістейді. Бариймен рентгенологиялық зерттегенде, өт жолдарында газ және барий анықталады. Ол Одди сфинктерінің анатомиясымен байланысты ұзақ уақыт өт өзегінде ұсталынып тұрады.
Диагностикасы. УДЗ қазіргі уақытта жедел холециститтің диагностикасында таңдамалы тәсіл болып табылады. Катаралды холециститке тән белгілер қабырғасының 4 мм-ден жоғары қалыңдауы,өт қуығы бітелсе, оның диаметрінің 4 см-ден жоғары ұлғаюы, ал оның құрамының іркілісі гиперэхогенды көрініс береді. Егер өт қуығы қабырғасы тоталды түрде қатпарланса және оның арасында сұйықтық жиналса деструктивтіхолецистит диагнозы қойылады.
Венаішілік холеграфия жедел холециститтің диагностикасында қолданылмайды. Үлкен диагностикалық маңызы бар зерттеу әдісі компьютерлік томография болып табылады.
Диагностикалауда, сонымен қатар,зертханалық зерттеу маңызды. Қан анализінде лейкоцитоз, лейкоцитарлы формуланыңсолға ығысуы, ЭТЖ жоғарылауы анықталады. Қанда ферменттер жоғарылайды: аминотрансфераза, альдолаза, сілтілі фосфатаза. Холедохолитиаз, іріңді холангитпен асқынған жедел холециститте эндоскопиялық ретрогратты панкреатохолангиография (ЭРПХГ) қолданылады, ол кей жағдайда эндоскопиялық папиллосфинктеротомиямен (ЭПСТ) және литэкстракция қолданылады.
