Бейспецификалық жаралы колит– тоқ ішек және тоқ ішек шырышты қабатының жаралы-некротикалық өзгерістерімен жүретін, созылмалы бейспецификалық қабыну. БЖК Америка, Ұлыбритания, Австралия аймақтарында кең тараған. АҚШ-та 100 мың тұрғынға есептегенде, 225 тұрғын БЖК-мен сырқаттанады.
Этиологиясы және патогенезі. Этиологиясы анықталмаған. Көп жағдайларда БЖК полиэтиологиялық ауру деп есептеледі, бірақ аллергиялық, инфекциялық, тағамдық, генетикалық және де басқа да гипотезалар өз дәлелін тапқан жоқ. Қандағы антиденелердің табылуына байланысты аутоиммунды теория қолданылады, бұл теорияға сәйкес антигеннің тоқ ішек шырышты қабатына әсер ететін, ағзаның аутоиммунды реакциямен жүретін сенсибилизациясын шақырады, нәтижесінде антигенмен антиденелер қабыну үдерісін туғызып, ішек дисбактериозы пайда болады.
Патологиялық анатомиясы. Негізгі өзгерістер тоқ ішектің шырышты қабатында көрінеді. БЖК-тің жеңіл түрінде диффузды гиперемия, ісіну, эрозиялар, ішек қабырғасының қанға толуы, көлемікішкентай жалғыздаған терең емес жаралар болады.
БЖК-тің орташа дәрежесінде «дәнді, түйіршікті» шырышты қабат, түбінде эрозияланған, тамырлары, фибрин жабындары, ірің анықталатын, дұрыс емес пішінді, бір-бірімен жабысқан эрозиялармен жаралар болады («тасты, толқынды көпір») сияқты).
БЖК-тің ауыр түрінде некрозды қабыну үдерісі тоқ ішектің барлық бөлігіне жайылады. Ішек крипталарының инфильтрациялануы макроскопиялық абсцестердің және шырышты қабатта жаралардың пайда болуымен жүреді. БЖК кезінде қабыну үдерісі тоқ ішектің диффузды немесе шекті түрде зақымдалуымен жүреді. Шырышты қабат гиперемияланған, ісінген, көптеген геморрагиялар, қанағыш эрозиялар мен жаралар пайда болып, жаралардың айналасындағы шырышты қабат гипертрофияланып, псевдополиптер түзіледі. Жара түбін фиброзды жабын қаптайды. Шырышты қабат ірің-геморрагиялық бөліндімен қапталып, қабыну үдерісі үдеген сайын ішек қабырғасының иілгіш қабілеті жоғалып, қатайып, қалыңдап, нәтижесінде ішек қуысы тарылады. Ауыр жағдайларда жаралар бұлшықет және серозды қабаттарға дейін таралып, ішек перфорациясын туғызады.
БЖК және Крон ауруына эпидемиологиялық және этиологиялық тұрғыдан көптегенклиникалық көріністер ортақ. БЖК тек қана шырышты қабатты зақымдап, ішек қуысын біркелкі тарылтса, Крон ауруында тарылу сегментарлы түрде болады, сонымен бірге, БЖК кезінде екіншілік инфицирленуге әкелетін криптоабсцестер пайда болады.
Патологиялық үдерісті емдеу арқылы жаралық дефекттер тыртыққа айналады, шырышты қабат атрофиялық түрге еніп, ішек тарылады және қысқарады.
Жіктелуі (Ф.И. Комаров авт.б-ге 1996ж.).
- Зақымдалу көлеміне байланысты:
– төменгі колит (проктит, проктосигмоидит);
–сол жақты колит (тоқ ішектің оң жақ иілімге дейінгі зақымдалуы);
–жайылған колит.
- Ағымының ауырлығына байланысты:
–жеңіл;
– орташа;
– ауыр.
- Ауру формасына байланысты:
–жедел (І- шабуыл);
–найзағай тәрізді, тез;
–созылмалы рецидивтеуші;
–үздіксіз.
- Ауру фазасына байланысты:
– өршу;
–ремиссия.
- Асқынулары:
–тоқ ішектің жедел токсикалық дилатациясы;
–перфорация;
– ішектік қан қету;
–тоқ ішек обыры.
Клиникалық көрінісі . Аурудың симптомы таралуына, орналасуына, ауырлығына байланысты. БЖК көп жағдайда созылмалы ағымда жүріп, ремиссия кезеңі бірнеше жылға созылуы мүмкін. Сонымен бірге, БЖК колит, қан кету, интоксикация, асқорыту бұзылыстары симптомдарымен жүреді.
БЖК-тің жедел түрі 10% жағдайда кездеседі. Науқас жағдайы ауыр, құрсақта қатты ауру сезімі, қан, ірің, шырыш бөлінуімен жүретін жиі сұйық нәжіс (30–40 рет тәулігіне), дене қызуының жоғарылауы, құсу, тері қабаттарының бозаруы, АҚҚ-ның төмендеуі, тілі ақ жабындымен қапталып, пальпация кезінде құрсақ беті ауру сезімімен жүреді. Іштің жиі өтуі ағзаның сусыздануын шақырып, су-электролит және қышқыл сілті балансы бұзылады. Тәуліктік диурез 300–-400 мл-ге азаяды. БЖК-тің жедел түрі профузды қан кетумен, перфорациямен, токсикалық дилатациямен асқынып, науқастардың 20%-да өлім-жітімді жағдаймен аяқталады.
БЖК-тің созылмалы үздіксіз формасы 6 айдан ұзақ созылады, науқастардың 35–40%-да кездеседі. Ауру біртіндеп басталып, клиникалық көрінісі мандымсыз болады. Өршу кезінде оң қабырға астында, буындарда, бұлшықеттерде ауыру сезім пайда болып, дамыған токсемия бауырдың майлы дистрофиясы, анемия, салмақты жоғалту көрінеді.
Созылмалы рецидивтеуші түрі науқастардың 60%-да кездеседі. Аурудың өршуіне эмоционалды стресс, тағамдық аллергендер, инфекциялар әсер етеді. Науқаста жиі қанды сұйық нәжіс, толғақ тәрізді іштегі ауыру сезім, әлсіздік, салмақ жоғалту дамып, өршу, 4–16 аптаға созылады.
БЖК-тің найзағай тәрізді, тез түрі ең ауыр болып есептелінеді, ұзақтығы бірнеше күнге созылып, науқас жедел дамыған асқынулардың (қан кету, перфорация, токсикалық дилатация) нәтижесінде қайтыс болады.
БЖК-тің кез-келген түріне іш өту, анемия, іштегі ауыру сезім, температураның жоғарылауытән. Ал ішіктен тыс асқынуларға артрит, остеопороз, түйінді эритема, бой өсуінің және жыныстық дамудың бәсеңдеуі жатады.
Асқынулары. Іш перфорациясы науқастардың 5,4–15%, қан кету 0,4–14%-да, стеноз 1–18%-да, малигнизация 1 9% жағдайда кездеседі.
Тоқ ішектің жедел токсикалық дилатациясы 1,6% жағдайда кездесіп, оның дамуын:
1) ішектің қозғалу қызметінің төмендеуіне әкелетін, бұлшықет қабаты және интрамуралды нерв өрімдерінің дегенеративті өзгерістермен;
2) ішек қабырғасының қабынулы зақымдануымен;
3) қабынған ішек бөлімінің кеңеюіне әкелетін, газ бен нәжіс массаның жиналуы, нәтижесінде дамитын механикалық ішек өткізгіштігінің бұзылуымен;
4) гипокалиемиямен түсіндіріледі.
Диагностика. БЖК диагнозы анамнез, науқас шағымдары, биопсиялық материалды зерттейтін эндоскопиялық тексеру (колоноскопия, ректороманоскопия) нәтижелердің, ирригография, ультрасонографияға сүйеніп қойылады. Эндоскопиялық тексеру кезінде ішек қабырғасының ісінуі, гиперемиясы, қанағыштығы, жаралар, эрозиялар, псевдополипоздар анықталады. Ал шырышты қабаттың «дәнді,түйіршікті» болуы БЖК-тің ерте белгісі болып саналады.
Рентгенологиялық көрінісі: шырышты қабатының «дәнді, түйіршікті», тегіс емес болуы, псевдополипоз, жаралар, гаустрия-ларының болмауы, ішектің қысқа болуы, ішек қуысының тарылып және зақымдалған аймақта кон-трастты заттың таралмауы.Ирригография нәтижесінде ішек қуысының тарылуы мен гаустрияларының болмауы, яғни, «су өткізгіш түтік» симптомы анықталады.
Дифференциалды диагностика: БЖК-тіКрон ауру-ымен, дивертикулез, ісік, туберкулез, тоқ ішектің амебиозымен салыстырмалы диагностика жүргізіледі.
Емі. БЖК кезінде емдеу тактикасы патологиялық үдерістің орналасу орнына, ауырлығына, жергілікті және жүйелі асқынуларын ескере отырып жүргізіледі. Консервативті терапия – шабуылды басу, ауру рецидивінің алдын алу және үдерістің үдеуінболдырмауға негізделген. Сульфасалазин және оның туындылары, антибактериалды және иммуносупрессивті қасиетке ие, бұл топ препараттарын кортикостероид гормондарымен бірге тағайындайды: преднизолон 20-40 мг, микроклизма түрінде, ауыр түрінде көктамырға науқасқа парентералды тамақтану, инфузионды терапия жүргізіледі. Нв-100г/л төмендеуі анықталса, – қан құйылады.
Консервативті ем нәтижесіз болса, асқынулар пайда болса, хирургиялық емдеуге ауыстырылады. БЖК-тің ауыр түрінде оперативті емдеу интенсивті терапия бірнеше күн өткізген нәтижесіз болса, сонымен бірге, үздіксіз немесе жиі өршитін ағымдағы БЖК түрінде көрсетіледі.
Оперативті емдеудің негізгі мақсаты – зақымдалған бөлікті алып тастау. Ішектің тоталды зақымдануында колопроктэктомия тағайындалады, дегенмен, бұл операция түрінің жоғары жарақатталуына және табиғи анус жасаудың мүмкін болмауына сәйкес өте сирек қолданылады. Көбіне ішектің субтоталды резекциясы мен илеостома және сигмастома салу қолданылады. Ауыр науқастарда қос бағаналы илеостома жасалып, субтоталды резекция жасау мүмкіндігі қарастырылады. Жайылған перитонит немесе өте ауыр жағдайдағы науқастарға хирургиялық емдеудің 1-кезеңі ретінде колостома салады, ал токсикалық дилатациямен асқынса, илео- немесе колостома операциясы жасалады.
Соңғы жылдарда зақымдалған ішек аймағына илео- және сигмостома салу арқылы, улануды азайту, содан соң сигма тәрізді және тік ішектің қалған бөлігін жүйелі, жергілікті емдеу қолданылады. Қабыну үдерісі басылған соң илеосигмоанастомоз немесе илеоректоанастомозжасау арқылы қалпына келтіру операциясы жасалады. Ішектің сегментарлы зақымдалуы кезінде тек қана зақымдалған ішекті кесіп, ұшына– ұш анастомозы салынады.
