Тік ішектің түсуі – бұл тік ішектің бөлектеніп немесе толық, уақытша немесе тұрақты артқы өтістің сыртқы тесігінен шығып тұруымен көрінетін, созылмалы үдейтін ауру. Ауыр функционалды және косметикалық бұзылыстар, науқастың психикасын қажытады, оны еңбекке жарамсыз қылады да, оның қоғамдық толық мүдделі мүшесі болу мүмкіндігінен айырады.
Этиологиясы. Тік ішектің түсуіне алып келетін көптеген себептер белгілі. Бейімдеуші факторларға тұқымқуалаушылықты, жамбас сақинасының құрылысының ерекшеліктеріне, ағза конституциясының және жамбас мүшелерімен тік ішектің байлам аппаратының түзілуінің ерекшеліктерін, жамбас ішастарлық қалтасының тереңдігін бекітетін және нервті- – бұлшықетті аппаратының өзгерістеріне алып келетін, кейбір ауруларды жатқызады.
Тудыратын себептерге ұзақ уақыт жоғарылаған құрсақішілік қысым (іш қату, ауыр физикалық еңбек, фимоз, қуықасты безінің ұлғаюы, жөтел, геморрой, проктит, проктосигмоидит, арықтау), тік ішек жарақаттары, бұлшықеттің жиырылу қызметтінің бұзылуымен, анус қысқышы мен тік ішекті ұстап тұратын бұлшықет- – шандыр түзілістері нервтенуінің бұзылуымен байланысты нерв-бұлшықет аппаратының жарақаттық зақымдалуы жатады.
Патогенезі. Тік ішектің түсуінің теориялары көп. Ең жиі тарағаны екі теория: жарықтық және инвагинациялық. Жарық теориясының жақтаушылары тік ішектің түсуін, аралықты жарықтың түзулуі деп қарастырады. Бейімдеуші және тудыратын факторлардың болуында кіші жамбас қуысына леватораралық кеңістікті кеңейтіп жіңішке ішек ілмектері ығысады, олар тік ішектің алдыңғы қабырғасын, ішек қуысына қарай басады да, ол арқылы сыртқа ішектің барлық қабаттары шығып, түседі. Инвагинациялық теорияны ұстанатындардың ойы бойынша ішек ішекке ығысады.
Паталогоанатомиялық сурет. Анатомиялық белгілері бойынша келесі төрт түрін ажыратады.
1) Анус тесігі шырышының түсуі. Бұл жағдайда сфинктер тонусы сақталған. Күшенгенде, шырышты қабат геморроидалды түйінмен бірге түседі.
2) Артқы өтістің түсуі (ішектің анус бөлігінің қабырғаларының барлық қабаттарының түсуі). Сфинктер тонусы жедел төмендеген, 2-3 саусақты оңай өткізеді. Түскен цилиндрдің ұзындығы 4–-6 см.
3) Тік ішектің артқы өтістің түсуінсіз түсуі. Цилиндрлі пішінді ұзындығы 6–16 см буылтықтық түседі. Артқы өтіс пен тік ішектің түсуі. Босаңсыған сфинктер арқылы ануспен бірге, тік ішектің үлкен бөлігі түседі (8-14 см).
Клиникалық көрінісі. Науқастар тік ішектің түсуіне, сирек емес шырышты және қанды бөлінділерге шағымданады. Басында дефекация актысы кезінде өздігімен орнына келетін, тек шырышты қабат түседі. Содан ары келесі дефекациядан кейін ішектің үлкен немесе кіші бөлігінің түсуі болады. Кеш сатысында тек дефекация кезінде ғана емес, денесінің вертикалды қалпында болғанда да түседі. Ішекті түзеу тұрақты нәтиже бермейді, ол сол уақытта қайтадан түсіп қалады. Жиі түсуден тік ішектің шырышты қабаты жарақаттанады, ішек қабырғасы қанайды, шырышты қабат қабынады, жараланады. Сфинктер тонусының сақталуында жиі түскен бөліктің қысылуы, келесіде ішек қабырғасының некрозы мен перфорациясы болады.
Тік ішек түсуінің дәрежесі: бірінші сатысында – өздігімен орнына келумен, тек дефекация кезінде түседі; екінші сатысында – өздігімен орнына келмейді, науқастар ішекті қолымен салады, түсу дефекациякезінде пайда болады; үшінші сатысында – ішектің түсуі аздаған физикалық күштемеде, жүргенде, науқас денесінің горизонталды қалпынан вертикалды қалыпына ауысқанда болады. Түскен ішек бөлігін орнына салу мүмкіншілігі: а) өздігімен салынады; б) қолмен салу қажеттілігі. Анус қысқышының жетіспеушілігі дәрежесі: бірінші сатысында – газдарды ұстай алмау; екінші сатысында – сұйық нәжісті ұстай алмау; үшінші сатысында– қатты нәжісті ұстай алмау.
Диагностикасы науқастың шағымдарына және оның объек-тивті зерттеу мәліметтеріне негізделген. қалпындакүшенгенде, артқы өтістің жеңіл ашылуы мен тік ішектің ұзындығы 5-тен 20 см-ге дейін розетка, цилиндр, мүйіз, түрінде конус немесе шар пішінінің түзілуі ретінде, сыртқа айналып түседі. Тік ішекті саусақпен тексергенде, сфинктер тонусын бағалайды. Аурудың себебін және тоқ ішектің жағдайын анықтау үшін ректеро-маноскопия, ирригоскопия, фиброколоноскопия, жамбас сүйектерінің рентгенографиясы жасалады. Тік ішектің жапқыш аппаратының, артқы өтісті көтеретін бұлшықеттінің функ-циясы зерттеледі (сфинктерометрия, электромиография және т.б.)
Емі. Балалық жаста консервативті емді қолданады, тік ішектің түсуіне себепкер бола алатын ауруларды шегереді: іш өтуді, немесе іш қатуды, жөтелді, фимозды. Аяқтарды көтеріп жатқан қалыпта түскен ішекті түзетіп салу. Осындай қалыпта бала 3-6 күн ішінде жазылады. Клизмамен ішектің шығыстарын реттейді. Негізгі ауруды (іш өту, іш қату, жөтел, фимоз т.б.) жазғаннан кейін өздігінен жазылу болады. Үлкен адамдарда алдымен этиологиялық жақтарын жою керек (іш қату, іш өту, жөтел, ауыр жұмыс). Ересек адамдарда консервативті емді жедел түсуде қолданады. Егер қысылған ішектің бөлгінде жергілікті күрделі бұзылыстар болмаса, әсіресе, қабырға некрозы, онда ішекті орнына салуды орындайды. Орнына түзеуді гинекологиялық креслода арқасына жатқызып орындаған ыңғайлы. Ауру сезіміне басатын дәрмектерді енгізгеннен кейін (омнопон, промедол) жергілікті анестезияны 0,25% новокаин ерінтідісін (параректалды) қолданғаннан кейін, вазелинге жақсы сіңген мәрлімен, абайлап, күш түсірмей, ақырындап түскен ішектің бөлігін салуға кіріседі.
Д.П.Чухриенко (1960 ж.) өз әдісін түсетін тік ішекті, омыртқа мүйісінің фиброзды тініне, лавсан тіннің жолақтары көмегімен, артқы ішпердефиксациялауды ұсынды. Жанель–-Потацкий операциясы – сол мықын аймағының тілген жерінде іштің сыртқы қиғаш бұлшықетінің апоневрозына сигма тәрізді ішекті фиксациялау болып табылады.
А.Г операциясы – сигматәрізді ішектің taena libera- –ны апоневротикалық көпіршеге (8,0х1,0-–1,5 см) тігіс салып фиксациялау. Ол үшін сыртқы қиғаш бұлшықеттен алған апоневрозды іш қуысына енгізіп тігіс салады. Бұл операцияға қосымша анус қысқышының жетіспеушілігі кезінде басқа араласумен жамбас түбінің бұлшықетінің жетіспеушілігін қатайту арқылы жасайды (сфинктеропластика). Тік ішектің аздап түсуінде Тиршоперациясы жасалынады (күміс жібімен анустың терісінің айналасының имплантациясы немесе санның жалпақ фасциясының лоскуты (Пайр, Брунн, Киршнер, Кадьян, Петров, Боголюбов ж/е т.б.). Күміс жіптің орнына кей жағдайда жібек жібін диэпителизацияланған теріге жұқа жолақ түрінде қолданылады. Бұл әдістер тәжрибеде көп қолданылмайды. Себебі, операциядан кейін көп асқынулар пайда болады.
Басқа да әртүрлі лапароскопиялық ректопексия әдісі қолданыста кеңінен таралған. Ripstein әдісі бойынша сигма тәрізді ішектіңдисталды бөлігі және тік ішектің дұрыс проксималды аймаққа және құйымшаққа дейін дисекциясы жасалынады. Одан кейініш қуысына пролендік торма енгізіледі (4,0х8,0 см), ал тік ішек артынажарық степлері бойынша промонториумға бекіту салады. Содан соң торшаны үздіксіз жіппен ішектің сыртқы екі қабырғасына тігіс салады және ¼ бос бөлік қалдырады. Тоқ ішектің ішкі резекциясы және тік ішек резекциясы ұшын-ұшына қосқан анастомозбен радикалды операция болып саналады.
Пластикалық операция жамбас түбін және аралықты нығайту. Жамбас түбініңалдыңғы және артқы пластикалық әдісі: а) Брайцев операциясы –тік ішектің алдыңғы қабырғасына 3-4 көлденең кетгут жібі енгізілген (тік ішекке енген саусақтың бақылауымен жасалады). Тігіс артқы өтісті көтеретін бұлшықет ұштарына салынады. Ripstein операциясы – іш қуысынан жамбас түбін нығайту фасциялық пластинкалармен, әйелдерде қосымша жатырды тік ішекке тігу. Түскен тік ішектің немесе сигма тәрізді ішектің резекциясы. Түгелімен түскен ішек бөлігінің резекциясын және емдік әдісін Микулич ойлап тапқан. Қазіргі кезеңде жиі Делорма операциясы кеңінен қолданылады. Төмен түскен ішектің шырышты қабатын түгелдей қырып кесіп алып, тік ішекке жинайтын тігіс салып бұлшықетке бекітужасайды, кейін оны анус өзегімен біріктестіреді.
