- Жасуша негізгі комп-нің мол-қ құрылысы ж/е қызметтері. Жасуша –тіршіліктің ең ұсақ ж/е маңызды құрылымдық қызметтік бірлігі, себебі барлық тірі ағза жасушадан тұрады, тіршіліктің негізгі қасиеттері мен қызметтері жас-да жүзеге асады. Жас-ы ең алғаш 1665 голланд ғалымы Гук ашқан, ал жас-а теориясын 1938-39 Немцы Шванн Шлейден қалыптастырды. Қазір жас-ны ә үлкен топқа бөледі 1 Эукариоттар 2 Покариоттар. Прок-ға бактериялар ж/е көк-жасыл балдырлар. Эукар-ға өсімдік, жануар, саңырауқұлақтар жатады. Эукар-қ жас-ң негізгі белгілері:Мембраналар- барлық органеллалар ақуыз-лепидті мембраналармен қапталған.Жасуша ішілік қозғалыс, ж-а органелаллаларының қалыптасуы, органеллалардың ж-а ішінде орналасуы.Органеллалар-жасушада үнемі тұрақты түрде кездесетін белгілі бір құрылысқа ие ж/е нақтылы қызметтерді атқаратын құрылымдар.Олар:ядро,митохондрия,рибосома,эндоплазмалық тор т.б.Ядро жасушаның ең үлкен органелласы. Оны 1931ж Броун ашқан. Пішіні домалақ,сопақ.Өлшемі 10-25мкм шамасында.Ядро-ядро матриксінен,я. Қабықшасынан,хроматиннен тұрады.Митохондрия ж-ң міндетті орган-ң бірі б. табылады.пішіні әртүрлі:таяқша,домалақ,гантель.Екі мембранамен қапталған.Өлшемі 0,5-7мкм тең.Ол қос қабат қабықшадан,матрикстен тұрады.Ол ж-ң энергетикалық орталығы,өйткені органикалық заттар ыдырайды ж-е АТФ синтезделеді.Цитоқаңқа ж-ң белгілі бір құрылымдық деңгейінің ұйымдастырылуын бірқалыпты ұстап тұрады,ерімейтін ақуыздар кешені болып табылады.Ол і негізгі құрымдардан-микротүтікшелерден,актин филаменттері(жіпшелер) ж-е аралық филаменттерден құралған олар мыңдаған біркелкі актин бөлшектеріне,әжептәуір ұзын,ж-ы тесіп өтетін сызықты массивтерге жинақталады,бұл өте ұзын жіпше тәрізді құрылымдар.олар типа «рельстер»қызметтерін атқарады.Лизосомалар.мембранамен қоршалған диасметрі 0,2-0,4 мкм шамасындағы көпіршіктер.Онда нуклеин қышқылдары,белок,май,көмірсуды ыдыратушы гидролиттік ферменттер болады.Ол клетка ішілік ас қорыту процестерін қамтамасыз етеді.Клеткаға енген бөтен заттарды залалсыздандырады.Лизосома көмегімен ескірген,бұзылған,компоненттер,тіпті кейде тұтас клеткалар ыдыырап жойылады.
Цитоқаңқаның рөлі.Эукариоттық жасушалар өздерінің пішіндерін өзгертуге, қозғалып орындарын ауыстыруға(миграция), цитоплазма органеллаларының қозғалуын және митоз кезінде хромосомалардың мақсатты ажырасуын қамтамасыз етуге қабілетті.Жасушаның бұл қасиеттері оның негізгі цитоархитектурасын қалыптастыратын ақуыздар жиынтығы арқылы жүзеге асады. Цитоскелет(цитоқаңқа) жасушаның белгілі бір құрылымдық деңгейінің ұйымдастырылуын бірқалыпты ұстап тұратын, ерімейтін ақуыздар кешені болып табылады. Цитоскелет үш негізгі құрымдардан микротүтікшілер, актин филаменттері(жіпшелері) және аралық филаменттері құралған. Олардың әрқайсысы мыңдаған ақуыздардан тұрады. Цитоскелет элементтерінің үшеуі де полимеризацияланады және өздігінен полимерлік құрылымдарға кірігіп, мыңдаған біркелкі актин бөлшектеріне, әжептеуір ұзын, 10-15мкм, жасушаны тесіп өтетін сызықты массивтерге жинақталады. Бұл өте ұзын, жіпше тәрізді құрылымдар. Олар органелларды ұстап тұрушы, жасуша ішілік қаңқа және органеллалар қозғалатын «рельстер» қызметтерін атқарады. Цитоскелет құрылымының қалыптасуына және қызметтік бірігуінде (интеграция) оның негізгі компоненттерімен бірге қосымша ақуыздар да маңызды рөл атқарады. Олар: Органеллалардың цитоскелетке жабысуына; Органеллалардың бағытты қозғалуын қалыптастыруға; цитоскелет байланыстарына және қызметтерінің үйлестірілуіне жауап береді.
2.Жасуша негізгі компоненттері.ЭПТ.Гольджи. Рибосома-мембраналық құрылымы жоқ,домалақтау келген,мөлшері 20-40 шамалас өте ұсақ органоидтар.Олар үлкен кіші бөліктерден тұрады.Құрамында рибосомалық РҢҚ және белок болады.Олар цитоплазмада бос күйінде не кедір бұы ЭПТ мембранасында орналасады.Рибосомалар бірігіп полисомалар түзеді.Цитоплазмада бос полисомалар клетка тіршілігіне қажетті белоктар синтезделеді.Гольджи комплексі.бірінің үсті бірі жанаса орналасқан дискі тәрізді ірі қуыстардан тұратын мембраналы диктиосомалар жиынтығы.Ол қуыстардан жан жаққа ұштарында көпіршектері бар түтікшелер тарайды.Клеткада синтезделген заттар бірден сыртқа шығарылмайды,алдымен Гольджи комлексіне еніп,химиялық өзгерістерге ұшырайды.Диктиосома ұуыстарында полисахаридтер,липидтер синтезделеді.Клетка орталығы.барлық жануар клеткасы,кейбір өсімдік клеткаларында кездеседі.Ол өзара перпендикуляр бағытта орналасқан екі центриольден тұрады.Ядро маңында орналасқан центриоьдердің қызметі митоз кезінде бөліну ұршығының жіптерін түзу және анафазада екі жақ полюске хроматидтердің теңдей ажырауын қамтамасыз етеді.ЭПТ.ядроны қоршап орналасқан түтікшелер,каналдар,ірі қуыстар жүйесі.Бұл жүйенің кедір бұдырлы және тегіс ЭПТ ажыратады.Кедір бұдыр ЭПТ мембранасында рибосомалар орналасқан.Негізгі қызметі белоктарды синтездеу.Тегіс ЭПТ да көмірсу,майлар,және т.б.клетка тіршілігіне қажетті заттар түзіліп,олар алмасуы жүреді.
3.Жалпы және арнайы органоидтар. Арнайы қызмет атқратын органоидтар клетканың белгілі бір типтеріне – бұлшық ет миофибрилдер,тыныс алу жолындағы эпителий кірпікшелері,аш ішек бөрлері жатады. Жалпы қызмет атқаратын органоидтар.Рибосома-мембраналық құрылымы жоқ,домалақтау келген,мөлшері 20-40 шамалас өте ұсақ органоидтар.Олар үлкен кіші бөліктерден тұрады.Құрамында рибосомалық РҢҚ және белок болады.Олар цитоплазмада бос күйінде не кедір бұы ЭПТ мембранасында орналасады.Рибосомалар бірігіп полисомалар түзеді.Цитоплазмада бос полисомалар клетка тіршілігіне қажетті белоктар синтезделеді.Гольджи комплексі.бірінің үсті бірі жанаса орналасқан дискі тәрізді ірі қуыстардан тұратын мембраналы диктиосомалар жиынтығы.Ол қуыстардан жан жаққа ұштарында көпіршектері бар түтікшелер тарайды.Клеткада синтезделген заттар бірден сыртқа шығарылмайды,алдымен Гольджи комлексіне еніп,химиялық өзгерістерге ұшырайды.Диктиосома ұуыстарында полисахаридтер,липидтер синтезделеді.Клетка орталығы.барлық жануар клеткасы,кейбір өсімдік клеткаларында кездеседі.Ол өзара перпендикуляр бағытта орналасқан екі центриольден тұрады.Ядро маңында орналасқан центриоьдердің қызметі митоз кезінде бөліну ұршығының жіптерін түзу және анафазада екі жақ полюске хроматидтердің теңдей ажырауын қамтамасыз етеді.ЭПТ.ядроны қоршап орналасқан түтікшелер,каналдар,ірі қуыстар жүйесі.Бұл жүйенің кедір бұдырлы және тегіс ЭПТ ажыратады.Кедір бұдыр ЭПТ мембранасында рибосомалар орналасқан.Негізгі қызметі белоктарды синтездеу.Тегіс ЭПТ да көмірсу,майлар,және т.б.клетка тіршілігіне қажетті заттар түзіліп,олар алмасуы жүреді.Лизосомалар.мембранамен қоршалған диасметрі 0,2-0,4 мкм шамасындағы көпіршіктер.Онда нуклеин қышқылдары,белок,май,көмірсуды ыдыратушы гидролиттік ферменттер болады.Ол клетка ішілік ас қорыту процестерін қамтамасыз етеді.Клеткаға енген бөтен заттарды залалсыздандырады.Лизосома көмегімен ескірген,бұзылған,компоненттер,тіпті кейде тұтас клеткалар ыдыырап жойылады.Митохондрия ж-ң міндетті орган-ң бірі б. табылады.пішіні әртүрлі:таяқша,домалақ,гантель.Екі мембранамен қапталған.Өлшемі 0,5-7мкм тең.Ол қос қабат қабықшадан,матрикстен тұрады.Ол ж-ң энергетикалық орталығы,өйткені органикалық заттар ыдырайды ж-е АТФ синтезделеді
4.Биомембрананың құрылысы,қызметі.Клеткада көптеген мембраналар бар.Мембраналардың әрқайсысының өзіне тән ерекшелігі бар.Бірақ барлығының қалыптасу принціпі бірдей.Клетка мембранасының құрылысы үш бөліктен тұрады.1)липидтер2)белоктардан3)көмірсулардан.Әр мембрана липид молекулалық құрылысы бір гидрофильдік басынан,екі гидрофобты құйрықтан тұрады.Биомембрананың негізгі қос қабаты липидтерден не липидтік бислой қабатынан тұрады.Әр липидтің гидрофобтық құйрықтың әр қайсысы ұзын көмірсутекті тізбектен тұрады.Сулы ортада мұндай амфифильдік молекулалар өздігінен бислой түзеді.Бұдан басқа мембрана құрылысына белок кіреді.Мұнда интегралдық белоктар мембрананың терең липидтік бислой қабатында орналасады.ал перифириялық белоктар мембрананың беткі қабатында орналасады.Содан басқа мембранада көмірсулар кездеседі.Ол сәйкес белоктардың,липидтердің(гликолипид,гликопротеиндер)құрылым бөлігі ретінде қызмет атқарады.Көмірсулардың құрылысы олигосахаридтік тізбектен тұрады және ол плазмалемма беткі қабатында орналасады.Мембрана негізгі қасиеттері:1)тұйықтығы;2)латеральды-жылжымалы болуы-мемб тұйықтығына қарамастан оның құрылысы қатты күйінде болмайды,липидтер,белоктар,мемб комплекстер өз қабатының деңгнйінде орын ауыстыра алады,кейбір мембр белоктар айналмалы қозғалыс жасай алады.3)Ассиметриялығы.
5.Мембрана липидтері мен нәруыздарының типтері мен қызметтері.Мембрана липидтері:Фосфолипидтер-азоттық негіз қалдығынан,фосфаттық топтан,үшатомды глицерин спиртінен тұрады.Сфинголипид ерекшелігі мұндаа екі атомды аминоспирт сфингозин.Гликолипидтер-сфингозин қалдығынан,көмірсудан тұрады.Екі түрі бар цереброзидтер,ганглиозидтер.Әрбір мембрананың түрі липидтердің белгілі бір құрамымен ерекшеленеді.Ол берілген мембрананың қасиетін анықтайды.Мембрана белоктары бірнеше түрі бар:а)құрылымдық белоктар атқаратын қызметі:клеткаға,оның органелаларына белгілі бір форма береді;мембранағ механикалық қасиет көрсетеді;хромосомалар мен цитоскелетпен мембрананың арасындаға байланыысты қамтамасыз етеді.Б)Транспорттық белоктар қызметі:белгілі бір заттарды тұрақты түрде мембрана арқылы тасымалдау.В)Клеткааралық өзара әрекеттесуді қамтамасыз ететін белоктар.Екі түрі бар адгезиялық белок-клеткаларды бір бірімен байланысу үшін және клеткалық емес құрылымдар үшін қажет.Арнайы клеткааралық байланыстар жүргізуге қатынасатын белоктар.Г)Бір клеткадан екінші клеткаға сигнал беруге қатысатын белоктар үш түрі бар 1)рецепторлық белок2)эффекторлы құрастырушы белок3)медиатор инактивациясының ферменті.
7.Мембрана арқ тасымалдану:белсенді және пассивті. Везикулалық тасымалдану тур түсінік.Заттардың жасуша ішілік везикулалық тасымалдануының әмбебап және тиімді құралы болып тасымалдану көпіршіктері арқ секреторлық механизм негізінде тасымалдануы болып табылады. Везикулалық тасымалдануда тасымалданатын ақуыздар мен липидтер көпіршіктер(липосома,мицелла)қабырғасын құрастырады, ал оның қуысында басқа органеллаларға арналған не жасуша сыртына шығарылатын «жүк» молекуласы болады. Жасушаішілік везикулулық тасымалдау эндоплазмалық тор мембранасынан басталады. Бұл жерде ақуыз молекуласының гликозилденуінің алғашқы кезеңдерң өтедң. Солан кейін ақуыз молекулалары тасымалдау көпіршіктеріне іріктеліп, гольджи кешенінің цис полюсіне өтеді. Гольджи цистерналарында ақуыздардың гликозилденуі әрі қарай жалғасады, ал гольджидің транс полюсімен транс торларында ақуыздың гликозилденуі толығымен аяқталады. Гольджи систерналарынан ақуыздар жиектң көпіршіктер арқ өтеді. Гольджидің транс торларында толық модификацияланған ақуыздар нақтылы органеллаларға тасымалдану үшін тасымал көпіршіктеріне іріктелінеді. Гольджи кешенін тастап шыққаннан кейін ақуыздар алғашқы лизосомаларға, конститутивтік көпіршіктерге және секторлық гранулаларға үлестіріледі. Заттардың цитоплазмалық мембрана арқ сыртқа шығарылуын не жасуша ішіне өткізілуін транс мембраналық тасымалдану деп атайды. Ұсақ молекулалы заттардың биомембрана арқ өткізілуінің үш жолы белгілі: жай диффузия, жеңілдетілген диффузия, белсенді тасымалдану. Жай диффузия өздігінен ешбір көмексіз заттардың концентрация градиенті бағытында мемебрана арқ өтуі. Жеңілдетілген диффузия бұл әдісте заттар өздерінің концентрация градиенті бағытында мембрана арқ өтеді, яғни жоғары концентрациядан төменгі концентрация бағытында, бірақ бұл құбылыс өздігінен жүзеге аспайды, ал ерекше тасымалдау ақуызы транслоказаның көмегімен жүреді. Транслоказалар өзднрң өткізетін заттарға азды көпті сай болып келетін интегралдық ақуыздар. Транслоказалар бінеше бөлшектерден тұрады, оларждың әрекет ету тетіктерінің бірнеше түрлері болуы мүмкін. Транслоказа бөлшектерң арасында белгілі бір өлшемді заттарды ғана өткізетін жіне барлдық уақытта ашық болатын гидрофильдік арна болады. Трансл арнасы барлық уақытта ашық болмайды. Оның ашылуы үшін трансл бөлшектері бетімен арнайы лиганданың байланысуы қажет.Трансл да ешқандай арна болмайды, олар лигандамен байланысып мембрана жазықтығында 180 айналады да мембрананың екінші бетінде лиганданы босатып шығарады. Белсенді тасымалдану мембр арқ заттардың өткізілуі трансл лар көмегімен жүзеге асады, бірақ бұл кезде заттар олардың концентрация градиентіне қарама қарсы бағытта яғни концентрациясы аз ортадан концентрациясы жоғары ортаға өткізіледі. Бұл құбылыстың екі нұсқасы белгілі: симпорт және антипорт. Симпорт кезінде трансл екі затты бір бағытта өткізеді. Оның біреуі У концентрация градиенті бағытында диффузифланып екінші заты Х өзімен бірге ілестіріп өткізеді. Антипорт транслоказа арқ заттардың қарама қарсы бағыттарға өткізілуі, яғни У молекусласы Х молекуласымен алмастырылады.Эукариоттарда антипотр өте сирек кездеседі.
- Заттардың жасушаішілік-везикулалық тасымалдануының әмбебап және тиімді құралы болып тасымалдану (мембрана) көпіршіктері (липосомалар, мицеллийлар) арқылы секреторлық механизм негізінде тасымалдануы болып табылады. Везикулалық тасымалдануда тасымалданатын ақуыздар мен липидтер қабырғасын құрастырады, ал оның қуысында басқа органеллаларға арналған не жасуша сыртына шығарылатын жүк молекуласы болады. Белсенді тасымалдау – мембрана арқылы заттардың өткізілуі транслоказалар көмегімен жүзеге асады, бірақ бұл кезде заттар олардың концентрация градиентіне қарама-қарсы бағытта, яғни концентрациясы аз ортадан концентрациясы жоғары ортаға өткізіледі.
- Барлық жасушааралық сигналдық заттарды 3 топқа бөледі: 1)гормондар – эндокринді жасушалар пайда ететін және жасуша нысанаға қан арқылы жеткізілетін реттегіштер 2)нейромедиаторлар – сигналды синапстың пресинаптикалы ұштарынан постсинаптикалы мембранаға өткізуші қосылыстар 3)гистогормондар – эндокринді емес жасушалардың қантамырлардан тыс кеңістікке бөліп шығаратын, сондықтан жергілікті әсер ететін реттегіштер
9.Жасушааралық адгезия.Жасушадан тыс матрикс.Эмбриогенез кезінде жасушалардың топтасып ұлпа пайда етуі қалай болса солай кездейсоқ жүзеге аспайды, әрбір ұлпа жасуша топторының арнайы адгезиясы (ағыл тіркесу) тіркесіп байланысуы нәтижесінде түзіледі. Жасушалардың бір бірімен тіркесіп байланысуының екі түрін ажыратуға болады. Жасушааралық адгезия және жасушааралық түйісу. Адгезия жасушалардың уақытша байланысуы және ол әр түрлі ұлпа жасушалары арасында болатын байланыс. Адгезиялық байланыстар ағзаның қабыну, иммундық реакцияларды қалыптастыруы т.б. сияқты маңызды құбылыстарын алып келеді.Адгезивті ақуыздар: 1)интегриндер – құрылысы гетеродимерлі (ά, β) болып келетін интегралды ақуыздар 2)селектиндер – мономерлер болып табылады, оның N-ұшы домені лектиндер қасиеттеріне ие 3)имуноглобулиндер лимфалық жасушалар бетінде рецептор ретінде кездеседі 4)кадгериндер – адгезивті қабілеті тек кальций ионы болғанда байқалатын ақуыздар.
8.Жасушааралық байланыс.Уақытша адгезивтік әрекеттесулерден басқа,жасушр бір бірімен және жасушдан тыс құрылымдармен салыстырмала тұрақты түйісулерде пайда ете алады.Мысалы,эпителий жасушалары олар тақтай күйінде бір біріне өте тығыз жасушааралық қуыс пайда етпей базалдық мембранаға жабысып орналасқан.Тақтаның біртұтастығы 1ден көршілес жасушалар арасындағы көптеген өзара түйісулер,2ден базалдық қабат жасушаларының базалдық мембранамен түйісулерді пайда етуі арқ қалыптасады.Бұл байланысулардың тұрақтылығы абсолютті болмайды,себебі көп қабатты эпителийде жаңадан пайда болған эпителиоциттер легі арқ бұрынғы жасушалар біртіндеп жоғары қабаттарға ығыстырылады.Бұл кезде алғаш олардың базалдық мембранамен байланысы жойылады,ал сосын өзара байланыстарыда үзіледі.Жасушааралық түйісулер сапасы жағынанда уақытша адгезивтік әрекеттесулерден әлде қайда жоғары берік болады.Жасушааралық байланыстардың бірнеше түрлері белгілі:1.қарапайым типті түйісулер:а.қарапайым жасушааралвқ қосылулар,б.интердигитация(айқаса байл)-екі жауша плазмолемалары бір біріне ілесіп,алғаш бір жасуша цитоплазмасына енеді,ал сосын кқршілес жасуша цитоплазмасына енеді.бұл әртүрлі ұлпаларда,мысалы,кардиоциттер арасында жиі кездеседі.2.тіркесу типті түсулер а.десмосомалар-түйісуші екі плазмолемалардың қатынасуымен түзілетін кішкентай домалақ құрылым.,б.адгезивтік белдеушелер-бұл типті түйісу екі түйісуші жасушалар арасында орналасқан қосарланған таспа күйінде болады..3.жабыстырушы типті түйісулер.4.коммуникациялық типті түйісулер:а.саңылау типті(нексустар)-б.синапстар.Алғашқы екі топ түйісулері жасушаларды бір бірімен тіркестіріп байланыстыру үшін қажет.Жабыстырушы типті түйісулер жасуша тақтасының әртүрлі беттерінің орталарын бір бірінен толық шектеу қызметін атқарады.Қарапайым жасушааралық қосылыстар бұл адгезиялық әрекеттесулерге өте ұқсас,бұл жерде ешқандай қосымша құрылымдарсыз,жасушалар бір біріне жай 15-20нм жақындап,өздрінің плазмолемаларының адгезиялық ақуыздары арқ әрекеттеседі.Бұл қосылуда кодгериндер маңызды рөл атқарады.
8.ЖАСУШААРАЛЫҚ БАЙЛ МЕД МАҢЫЗЫ. Тірі дүние эволюциясында біржасушалы ағз\н көпжасушалы ағз\ң пайда болуы үдерісінде жасуш\ң біб бірімен байл ж\е жасушаралық ақпараттармен алмасуын қамтамасыз ететін тетіктердің қалыптасқаны созсіз. Мұндай тетіктердің бірі жасушааралық адгезия ж\е жасушааралық түйісу б\таб. Эмбриогенез кезінде жасуш\ң топтасып ұлпа пайда етуі қалай болса солай кездейсоқ жүзеге аспайды,әрбір ұлпа жасуша топт\ң арнайы адгезиясы ,тіркесіп байл нәт түзіледі. Жас\ң бір бірімен тіркесіп байл\ң екі түрін ажыратуға болады; жасушааралық адгезия ж\е жасушааралық түйісу . бұлардың екеуіде бір біріне ұқсас ортақ нәтижеге.жас\ң өзара байланысуына алып келетін үдерістер. Дегенмен айырмашылықтары да жоқ емес,мысалы,адгезия жас\ң уақытша байл ж\е ол әртүрлі ұлпа жасушалары арасында болатын байланыс. адгезиялық байл\р ағз\ң қабыну,иммундық реакцияларды қалыптастыруы т.б сияқты маңызды құбылыстарына алып келеді. Жасушааралық түйісу жас\ң салыстырмалы түрде тұрақты айланысуы,ол ұлпалардың түзілуіне алып келеді ж\е бір ұлпа жас\ң арасында болады.
11.Жасушалық цикл.Фазалары.Жасушалықцикл-аналық клетканың бөлінуі нәтижесінде пайда болған жас клетканың келесі бөлінуге не тіршілік жоюға дейінгі кезең.Клеткалық циклдың кезеідерінің ұзықтығы клетка типіне байланысты.Клеткалық циклды маңызды реттеушінің бірі Циклинге тәуелді киназа.Митоздық цикл 2 кезеңнен тұрады.1)интерфаза клетканың бөлінуге дайындық кезең2)митоз клетканың бөліну кезеңі.Интерфаза 3 кезеңнен тұрады.G1-пресинтетикалық кезең.Клеткада қарқынды түрде биосинтез процестері жүреді.Митохондриялар,хлоропласттар,ЭПТ,Гольджи апараты,вакуоль,көпіршіктер түзіледі.Ядрошықта рРНҚ,иРНҚ,тРНҚ синтезделіп рибосомаларда түзіледі.Клеткада қажетті мөлшерде құрылымдық,функционалдық белоктар синтезделеді.Клетка көлемі үлкееді.Ұзақтығы 10 сағ бірнеше тәулікке дейін.S-синтезделу кезең.ДНК молекуласы репликациясы жартылай консирвативті әдіспен жүреді.Гимтондар мөлшері екі еселенеді.Ұзақтығы 3-6 сағ.G2-постсинтетикалық кезең.ДНК синтезі тоқтап қарқынды түрде энергия қоры АТФ жинала бастайды.Клетка орталығы екі еселеніп,ахроматин жіпшелері қалыптаса бастайды.Ұзақтығы 3-4 сағ.Митоз 4 фазадан тұрады.Профаза-хромосомалар ширатылып,жуандап қысқарады.Әр хромосома екі хроматидтен тұрады.Ядрошыө жойылып,ядро қабықшасы ериді.Хромосомалар цитоплазмада бос күйде қалады.Клетка орталығы клетка полюстеріне ажырап,ахроматин жіпшелері пайда болып,бөліну ұршағы қалыптасады.Метафаза.хромосомалар клетка экватор жазықтығында орналасады.Әр хромосома центромерасына екі жағынан ахроматин жіпшелері бекиді.Хромосомалар қысқарып,жуандайды.Анафаза.Әр хромосоаманы хроматид екі жақ полюске қарай тартылады.Телофаза.Әр полюстегі хромосома сыртын қоршай ядро қабықшасы түзіліп,ядрошық пайда болады.Хромосомалар жіңішкеріп,ұзарады.Ахроматин жіпшелері жойылады.Телофаза соңында цитокинез процесі жүріп 2 клетка пайда болады.Митоз бөлінуінің маңызы – клеткалар ұрпақатан ұрпаққа хромосома санын өзгермей берілуін және тұқым қуалайтын материалдың мөлшері бойынша бірдей клеткалардың пайда болуын қамтамасыз етеді.
12.Митоз. Митоз-дене клеткаларының көбеюі.Митоз процессінде диплоидты бір аналық клеткадан организмнің өсуін,регенерациясын қамтамасыз ететін екі бірдей диплоидты жиынтықты жас клеткалар түзіледі.Митоз 4фазадан тұрады.Профаза-хромо.ширатылып,жуандап қысқарады.Әр хромо. 2 хроматидтен тұрады.Олар центромера арқылы байланысқан.Ядрошықтар жойылып,ядро қабығы еріп кетеді.Хромо.цитоплазмада бос күйінде қалады.Клетка орталығы клетканың полюстеріне ыдырап,олардың микротүтікшелерінен ахроматин жіпшелері пайда болып,бөліну ұршығы қалыптасады.Метофаза-хромосомалар клетканың ортасында экватор жазықтығына орналасады.Әр хр. Центромерасының екі жағынан ахроматин жіпшнлнрі бекиді.Хр қысқарып,жуандап х тәріздес формаға келеді.Анафаза-әр хр.дағы хроматидтер 2 жақ полюске қарай тартылады.Телофаза-әр полюстегі хр.ның сыртын қоршай ядро қабықшасы түзіліп,ядрошық пайда болады.Хр.лар жіңішкеріп ұзарады.Ахроматин жіпшелері жойылады.Телофазаның соңында цитокинез процессі жүріп,клетка екіге бөлінеді.Митоздың биологиялық маңызы клеткалар ұрпақтан ұрпаққа хр.дың санының өзгермей берілуін жәнеи тұқым қуалайтын ақпараттың мөлшері бойына бірдей клетканың пайда болуын қамтамасыз етеді
13.Циклиндер.ЦТК.Жасуша циклының кезеңдерінің рет ретімен алмасуында протеинкиназалар,яғни циклинтәуелді киназалар ЦТК шешуші рөл атқарады.ЦТК қызметін реттейтін белоктар циклиндер.Олар әр клетканың циклдың барысында пайда болып,ыдырайды.Клеткалық циклдың реттеуші механизмдердің бұзылуы хромосома құрылымын өзгертіп,қатерлі ісікке себеп болуы мүмкін.Митоздық цикл клетка бөліну кезінде жүретін,сатылы,бір бірімен тығыз байланысты процестердің жиынтығы.ЦТК жасуша циклының фазаларында қызмет атқаратын белгілі бір ақуыз молекулаларын фосфорлап,оларды активтендіреді,не ингибиторлық қасиет көрсетеді(пассив күйіне көшіреді).ЦТК молекулалары бір бөлшектен тұрады және өз бетінше белсенді болмайды.Олардың активтеуі арнайы ақуыз – Циклинмен (Ц) байланысып Ц-ЦТК кешен пайда ету арқылы жүзеге асады.Циклин – активтендіруші,ЦТК– атализдеуші қызмет атқарады.Жасуша циклның басталуын Циклин Д-ЦТК-4 не Циклин-Д-ЦТК-6 кешендері анықтайды.Бұл кешендер пресинтетикалық кезеңнің басында қызмет етіп,тиеселі жасушаішілік құбылыстарды тудырады.Келесі S-кезеңде Циклин А-ЦТК-2 және Циклин В-ЦТК-2 кешендері белсенді қызмет етіп ДНҚ репликациясын жүзеге асырады. Постсинтетикалық кезеңде Цикли-В-ЦТК-1 кешені жасушаны митозға енгізіп,оның бірқалыпты жүруін басқарады.Сондықтан бұл кешенді–митозстимулдаушы фактор д.а.ЦТК мөлшері мен белсенділігі өте күрделі бақылауда болады.Негізгі принциптері:ЦТК синтезделуінің реттелуі,ЦТК ның белсенділігін ретттелуі,ЦТК активаторлары мен ингибиторлардың синтезделуінің және ыдырауының реттелуі.
14.Митозстимулдаушы фактор(МСФ) лары туралы түсінік Митоз жасуша циклиннің ең күрделі және қиын кезеңі болып табылады. Бұл кезде микростоп арқылы байқауға болатын радикалдық қайтақұрылымдар орын алады. Митоздың алғашқы екі фазасында профаза және метафаза, МСФ белсенділігінің жоғары болуы маңызды рөл атқарады, ол хромосомалардың конденсациялануы, ядро қабықшасының ыдырауы т.б. сияқты үдерістерді инициациялайды. 1Хромосомалардың конденсациялануы. МСФ гистон Н-1-ді фосфорлайды, ал гистон Н-1 молекулалары ДНҚ ның нуклеосома-аралық учаскелерімен байланысқан және фосфорланған күйінде нуклеосома қатынасады.2 Ядро қабықшасының ыдырауы. Ядро қабықшасының біртұтастығы ядро ламинасына байланысты. Ламина ақуыздарының пішіні гантель тәрізді болады: екі глобулалық домен таяқша тәрізді бөлім арқылы байланысқан. Олардың полимерленуі глобулалық домендердің өзара әрекеттесулері арқылы жүзеге асады. 3Басқа да мембраналық құрылымдардың ыдырауы. Митоз профазасында ядро қабықшасының ыдырауымен бірге, ЭПТ және Гольджи кешенінің мембраналаның ыдырауы да орын алады. Оның биологиялық мәні түсінікті. Біртұтас цистерналар мен вакуолялар жүйесінің сақталуы.4 Бөліну жіпшесінің қалыптасуы. Егер аралық филаменттер ақуыздарының фосфорлануына, олардың деполимерленуіне алып келсе, тубулиннің фосфорлануы қарама қарсы құбылысқа тубулиннің полимерленіп, микротүтікшелерді пайда етуіне алып келеді. Фосфорлау катализаторы тағы да МСФ болып табылады.5 Цитоплазманың күні бұрын бөлінуін(цитотомия) болдырмау. Телофазада цитоплазманың бөлінуі актиномиозин сақинасының пайда болуы және актиндік, миозиндік филаменттердің өзара әрекеттесуі есебінен бірте бірте тарылу нәтижесінде жүзеге асады. Бірақ әр нәрсе өз уақытында жүзеге асу керек.
15.Жасушалық циклдың реттелуі.Жасуша циклының кезеңдерінің рет-ретімен алмасуында протеинкиназалар яғни циклинтәуелді киназалар ЦТК шешуші рөл атқарады. ЦТК жасуша циклының фазаларында қызмет атқаратын белгілі бір ақуыз молекулаларын фосфорлап, оларды активтендіреді, не ингибиторлық әсер етеді. ЦТК молекулалары бәр бөлшектен тұрады және өз бетінше белсенді болмайды. Олардың активтенуі арнайы ақуыз Циклинмен байланысып Ц ЦТК кешен пайда етуі арқылы жүзеге асады. Циклині активтендіруші, ал ЦТК катализдеуші қызметтер атқарады. Циклиндердің бірнеше түрлері белгілі, оларды латын әрпімен Ц-А,Ц-Ддеп бейнелесе, ЦТК-ды араб цифрларымен ЦТК-1 ЦТК-2,ЦТК4. ЦТК дың мөлшері мен белсенділігі өте күрделі бақылауда болатындығы өзінен өзі түсінікті. Бұл бақылаудың негізгі принциптері төмендегідей: ЦТК синтезделуінің реттелуі. Жасуша циклінің әртүрлі кезеңдерінде жасушада бір мезгілде барлық ЦТК болмауы мүмкін, сондықтан д белгілі бір ЦТК гендерінің активтенуінің маңызы өте зор. Цтк лардың белседілігінің реттелуі ол көптүрлі болады: а) ЦТК ның тиесілі активтендіруші бөлшек Циклинмен байланысуы; б) ЦТК не Циклин ЦТК кешенмен ингибиторлық фактордың байланысуы. Ингибиторлар ретінде еркін ЦТК-4,6 мен байланысатын және Циклин –Д-ЦТК 4.6 кешенінің болдырмнйтын INK 4 ақуыздарын атауға болады. В) ЦТК ның фосфорлануы және фосфорсыздануы. ЦТК-2-нің треонин қалдықтарының фосфорлануы олардың белсенділігін жүздеген есе артырады, ал сол ЦТК-2-нің тирозин қалдықтарының фосфорлану оның белсенділігін керісінше едәуір төмендетеді 3) ЦТК активаторлары мен ингибиторларының синтезделуінің және ыдырауы Жасушада ЦТК активторлары мен ингибиторларының болуы да бақыланып басқарылады.
16.Апоптоз.Клетка көпшілігі қартаю белгілері болыпғөлімге ұшырайды.Клетка әрбір түріне өзіне сай бөліну шегі бар.Мысалы адам фибробластары тек 50 рет бөлінеді,кейін бөліну тоқтап,өлімге ұшырайды.Клетка өзі де,оның құрылым компонеттері де қартайып өледі,орын алмастыруды қажет етеді.Әр түрлі ұлпаларды қалыпты жағдайда ұстау табиғи физикалық жаңару процесінсіз мүмкін емес.Клетканың табиғи жағдайда тіршілігін жою апоптоз д.а..Клетканың бағдарланған өлімі. Қызметі қажетсіз клеткадан физиологиялық арылу. Апоптоз тетіктер қосылу 2 топқа топтастыруға болады:1)жасушаішілік факторлардың факторлар салдарынан болатын апоптоз 2)сыртқы факторлар салдарынан болатын апоптоз. Жасушаішілік факторлар:А) хромосоманың күрделі бұзылыстары, ДНҚ көптеген үзілістері, оның конформациясының бұзылуы. Б) жасушаішілік мембраналардың бұзылыстары(митохондриялардың) Бұл бұзылыстар әртүрлі сыртқы факторлардың иондаушы сәулелер, температура өзгеруі, химиялық қосылыстардың әсерлерінен пайда болады. Бөлінуші жасушаларды апоптоз себебі болып – жасуша бөліну үдерісінің өзі саналады, себебі хромосома бұзылыстардың көпшілігі осы үдеріс кезінде пайда болады. Осы апоптоз р-53 ақуызының қатынусымен жұзеге асады. Р-53 ақуызы транскрипциялық фактор, ол апоптоз үдерісіне қатынасатын гендерді активтендіреді.Мембраналық не жасушаішілік рецепторлар арқылы берілетін,мыртқы жағымсыз сигнализация нәтижесінде іске қосылады(сыртқы фактор салдарынан апоптоз)
17.Гаметогенез.Жыныс клеткаларының түзілу процесі.Сперматогенез.Аталық бездерінің түрлі аймақтарында жүретін бұл процесс бірнеше кезеңнен тұрады.Алғашқысы көбею аймағы.Осы аймақта түзілген диплоидты хромосома жиынтығы бар клеткалар сперматогонийлер д.а.Өсу аймағында жүретін екінщі кезеңде диплоидты жиынтығы сақталған клеткаларда цитоплазма молайып оның құрамында қоректік заттардың қоры жиналып,ДНҚ екі еселенуі жүреді.Бұл клеткалар бірінші реттік сперматоциттер д.а.Келесі кезең пісіп жетілу аймағында жүретін мейоздық екі бөлінеуімен сипатталады.Мейоздық бірініші бөлінудің нәтижесінде әр бірінші реттік сперматоциттен екі екінші реттік сперматоциттер,мейоздық екінші бөлінудің соңында төрт сперматид түзіледі.Сперматидте хромосома жиынтығы гаплоидты.Төртінші қалыптасу аймағында сперматид құрылысы өзгеріп,күрделенеді,құйрығы пайда болады,нағыз сперматозоидқа айналады.Овогенез.сперматогенез негізінде ұқсас кезеңдер мен аймақтардан тұрады.Сперматогенезден ерекшеліктері:1)өсу кезеңі ұзақ,бұл кезде болашақ жұмыртқа клеткасында қрықтын дамуына қажетті қорек заттарының қоры жинақталады2)Овогенезде мейоздық әр бөліну сайын цитоплазма толығымен бір клеткада қалып қояды.Пісіп жетілу кезеңінде бір жұмыртқа клеткасы түзіледі,ал сперматогенезде төрт сперматид түзіледі.3)сперматогенездегі қалыптасу кезеңі овогенезде болмайды.
Гаметогенез – жыныс клеткаларының түзілу процесі.
Сперматогенез – аталық жыныс бездерінде сперматазоитардың түзілуі.
Овогенез – аналық жыныс бездерінде жұмыртқа клеткасының түзілуі.
18.Жынысты,жыныссыз көбею.Жыныссыз көбею кезінде ұрпақ тек бір особьтан не бірнеше соматикалық клеткадан дамиды.Мұның нәтижесінде ұқсас особьтар жетіледі.Оның түрлері:Жай бөліну – бір клеткалы организмдерге тән көбею формасы.Бұл кезде клетканың құрылым компоненттері тең екіге ажырайды,не алдын ала екі еселену жүреді.Шизогония(көптік бөліну) – ядро бірнешеге бөлініп,цитоплазма да бірнеше ажырап,көптеген майда клеткалар түзіледі.Безгек плазмойды осылай көбейеді.Организмдердің көптік бөліну қабілетті стадиясы шизонт д.а.Спора түзу – спора арқылы көбею формасы.Спора – көбеюді қамтамасыз ететін қалың қабықпен қапталған тіршілік циклдың стадиялардын бірі.Бүршіктену – бактерияларда,ашытқы саңырауқұлақтар көбею формасы.Көп клеткалы организмнің денесінен өсіп шыққан клеткалар тобы ұлғайып жетіле келе аналық организмнен бөлініп кетеді,өз алдына жеке тіршілік бастайды.Фрагментация – кезінде особь екіге не бірнеше бөліктерге ажырайды.Теңіз жұлдызы,гидра,жауын құртта кездеседі.Жынысты көбею.Ерекшелігі гаплоидты хромосома жиынтығы бар арнайы құрылысты аталық және аналық жыныс клеткаларының қатысуымен жүреді.Ұрықтану нәтижесінде жыныс клеткалары не гаметалар қосылып диплоидты жиынтығ бар зигота түзіледі.Зиготадан түзілеген организм ата анасынан біршама ерекшелінеді.Коньюгация – бактерияларға,қарапайым типінде инфузориялар класының өкілдеріне тән ерекше көбею формасы.Осы кезінде екі особь өздерінің тұқым қуалау материалы бар ядроларымен алмасады.Особьтар санында еш өзгеріс байқалмайды,бірақ ары қарай жүретін жыныссыз көбею нәтижесіндеата анадан өзгеше особьтар түзіледі.Копуляция – бір клеткалы организмдерге тән жынысты көбею әдісі.Ұрықтану – сперматозоидтың жұмыртқа клеткасымен қосылып,нәтижесінде зигота түзілуімен аяқталатын процесті айтады.Партеногенез – организмдердің ұрықтанбаған жұмыртқа клеткасынан дамып жетілуі.Түзілген жаңа особь өзінің дамып жетілуі үшін жұмыртқа клеткасындағы генетикалық материал мен қорек заттарын пайдаланады.Бұл жалпақ құрттар,шаян тәрізділерге,насекомдарға т.б. тән.
