Қан кету. Қан ағуды тоқтату жолдары

Қан ағу

Қан кету (грекше – қан, – ағу) – қанның жүрек-қантамыр жүйесінен олардың бүтіндігінің бұзылуы салдарынан сыртқа шығуы (жүрек қуыстары мен тамырлардан).

Ерте дүниеден бастап-ақ адамдар қан кетумен ұшырасқан және оны тоқтату керек екенін түсінген. Сондықтан қан кетумен күрес бастауын ертеден алады. Сол кездің өзінде қан кетуді тоқтату үшін тұтқыш заттарды, салқынды, күлді, қыздырылған металды, ыстық майларды пайдаланған, қысатын таңғыштар салған. Ежелгі дүние ғалымдары қан тоқтату жолдарын эмпириялық жолмен іздеді, себебі олар қан айналысының мәнін түсінген жоқ.

Қан кету мәселесі шұғыл хирургияның маңызды бөлімінің бірі, себебі көп қан  кезінде айналыстағы қан мөлшері азаятындықтан, тіндердің қоректенуінің бұзылуынан, оттегімен қамтамасыз етілуі нашарлайтындықтан науқастың өміріне қауіп төнеді. Тез және көп мөлшерде қан кетсе науқас өліп кетуі мүмкін.

Қан кетуде 3 түсінік бар: қан кету, қан құйылу және гематома.

• Қан кету деп қанның тамырдан сыртқы ортаға, қуысты ағзаға, организм қуыстарына қарқынды ағуын айтады.
• Қан тамыр ішінен шығып қоршаған тіндерге сіңсе, оны қан құйылу деп атайды. Әдетте, қан көлемі азғантай, қанның шығу жылдамдығы тез азаяды, қанның тамырдан сыртқа ағуы өздігінен тоқтайды.
• Сыртқа шыққан қан тіндерді ажыратып, ағзаларды ығыстырған кезде ол жерде жасанды қуыс пайда болады және ол гематома деп аталады.

Қан кету мәселесінің маңыздылығы келесі факторлармен анықталады:

1. Қан кету көптеген дерттер мен жарақаттардың асқынуы, кейде хирургтің қимыл-әрекетінің салдары болуы мүмкін.
2. Қанның тоқтамай ағуы науқастың өміріне төнген қауіп.
3. Қан кету кезінде шешімді дер кезінде қабылдау мен медициналық көмекті тез көрсетудің маңызы ерекше.
4. Қан кетіп жатқан науқасқа жедел хирургиялық көмекті дұрыс көрсету хирургтің кәсіби шеберлігінің жоғары екендігінің көрсеткіші.

Қан кетудің жіктелуі

Қанның сыртқа шығуының себептеріне, механизміне байланысты қан кетуді 3 топқа бөледі:

1. қан тамыры қабырғасының механикалық жарақаттану салдарынан болатын қан кету. Ең жиі кездесетін түрі.
2. қан тамыры қабырғасының кейбір дерттер (қабыну процестері, ісік, ферменттередің әсері) кезіндегі аррозиясы (жаралану, желіну, өліеттену) салдарынан қан кету.
3. қан тамыры қабырғасының өткізгіштігі микроскопиялық деңгейде бұзылған кезде қан кету (авитаминоз, Шенлейн-Генох ауруы, уремия, сепсис, скарлатина және т.б.). Қанның үю жүйесінің де қан кетуде өзіндік ролі бар.
4. Қан кетіп жатқан тамырдың сипатына байланысты артериялық, көктамырлық, капиллярлық және паренхиматоздық қан кету болып бөледі.

Артериялық қан кету – өзінің молдығымен және қарқындылығымен сипатталады. Қан тез, қысыммен, шапшып ағады. Қанның түсі алқызыл. Науқас тез қансырайды және қан кету өздігінен тоқтамайды.

Көктамырдан қан кету қан тамыр ішінен шие түстес, қара – көк түсті қанның үздіксіз бөлінуімен ерекшеленеді. Кейде іргелес орналасқан артериядан берілетін соғу нәтижесінде шапшып ағу байқалуы мүмкін. Артериялық қан кетуге қарағанда жылдамдығы төмен, бірақ тамырдың диаметрі (көлденең кесігі) үлкен болса қан кету көлемді болуы мүмкін. Мойын көктамырларынан қан кеткенде ауа эмболиясының қаупі бар. Капиллярлық қан кету. Аралас сипатты қан кету, негізінен капиллярлардың, ұсақ артериялар мен көктамырлардың жарақаттануымен сабақтасты. Қан кету мөлшері мардымсыз, егер қан үю жүйесінде өзгерістер болмаса қысып таңу немесе тығындау арқылы тоқтатылады.

Паренхиматоздық қан кету. Бауыр, талақ, ұйқы безі сияқты паренхиматоздық ағзалар жарақаттанған кезде байқалады. Бұл қан кетудің паренхиматоздық тіндердің массивті ұсақ қан тамырлар желісінің жарақаттануына байланысты ағыны қатты (профузды) болуы мүмкін. Егер ірі артериялар мен көктамырлар зақымданбаған жағдайда паренхиматоздық ағзаның жарақатталған жерін тығындап тұратын қан ұйындысынан қан өздігінен тоқтауы мүмкін.

III. Сыртқы ортаға, ағзаларға және тіндерге қатынасына байланысты тін ішілік, сыртқы және ішкі қан кету деп бөлінеді.

Тін ішілік қан кету. Қан тамырдан шығып оның айналасындағы тіндерге сіңгенде, қан құйылу пайда болады, егер қан тіндерді ажыратса гематома түзіледі.

• Сыртқы қан кету кезінде қан сыртқы ортаға ағады және оны анықтау қиынға түспейді.
• Қан ішкі қуыс ағзалардың ішіне немесе организмнің табиғи қуыстарына құйылатын болса ондай қан кетуді ішкі қан кету деп атайды.

Егер қуыс сыртқы ортамен тікелей байланыста болып қан сыртқа ағатын болса ондай қан кетуді сыртқы қан кету деп атайды (мұрын қуысынан қан кету, асқазаннан қан кету, несеп жолдарынан, іш қуысына, кеуде қуысына, буын ішіне, үлпершек ішіне).

Ішкі қан кетулер айқын және астыртын қан кетулер болып екіге бөлінеді.

Қан өзгеріске ұшыраған түрде болсын, белгілі бір уақыт өткеннен соң, сыртқа шығатын болса мұндай қан кетуі ішкі айқын қан кету деп аталады және күрделі тексеру жүргізу мен арнайы белгілерді анықтауды қажет етпейді. Мұндай қан кетулерге асқазан – ішек жолдарының қуысына қан кету жатады («кофе тұнығы» түстес құсықпен, нәжістің қара түске (мелена)

боялуымен көрініс береді). Ішкі қан кетуге сонымен қатар, өт жолдарынан қан кетуді, бүйрек пен несеп жолдарынан қан кетуді жатқызады.

Астыртын қан кету кезінде қан ішкі қуыстарға құйылады, сондықтан көзге көрінбейді.

Олардың қан құйылған жерге байланысты арнаулы атаулары бар. Серозды қуыстарға қан кетудің бір ерекшелігі қанның фибринінің серозды қабықтарға шөгуі. Сондықтан, серозды қуыстардағы қанның құрамында фибрин болмайды да қан ұйымайды. Астыртын қан кетулерді анықтау өте күрделі. Сондықтан, қан кетудің кәдімгі белгілерінен басқа жергілікті белгілерді анықтайды, диагностикалық пункциялар жасалады және қосымша анықтау тәсілдері қолданылады.

Қан кетудің басталу мерзіміне байланысты біріншілік және екіншілік қан кетулер болады.

Жүректің, қан тамырының, паренхиматозды ағзаның жарақатынан кейін бірден болатын қан кетуді біріншілік қан кету деп атайды.

Егер қан кету өздігінен тоқтап, белгілі бір уақыт өткен соң сол жерден қайталанатын болса ол екіншілік қан кету деп аталады. Оның қайталану мерзіміне байланысты екіншілік қан кетуді ерте және кеш екіншілік қан кету деп екіге бөледі. Ерте екіншілік қан кету деп тоқтағаннан кейін бірнеше сағаттан 4-5 тәулікке дейінгі аралықтағы қан кетудің қайталануын, кеш екіншілік қан кету деп 4-ғ тәуліктен кейінгі қан кетуді айтады.

Егер паренхима мен оның қабығы бір мезетте зақымданып қан қуысқа бірден құйылатын болса мұндай қан кетуді бір мезеттік қан кету деп атайды. Егер паренхима зақымданып, қан қабық астына жиналып, қабық кейін жыртылған кездегі қан кету екі мезеттік қан кету деп аталады.

Ерте екіншілік қан кетудің екі негізгі себебі бар:

1. Алғашқы операция кезінде тамырға салынған байлаудың босап кетуі.
2. Жүйелік қан қысымы көтеріліп, қан айналысы жылдамдаған кезде, қан тамырының спастикалық жиырылуы (жедел қан кетудегі) бәсеңдейді де қан тромбты жуып жібереді.

Кеш екіншілік қан кетулер немесе аррозиялық қан тамырларының жарадағы инфекциядан ыдырауымен сабақтасты.

Барлық қан кетулер ағымына байланысты жедел және созылмалы болып бөлінеді.

Жедел қан кету кезінде қан кету қысқа уақыт аралығында байқалады да клиникалық белгілері тез дамиды. Клиникалық белгілердің айқындық дәрежесі тамырдан аққан қанның ағу қарқынына тікелей тәуелді. Жоғалған қанның көлемі адамның салмағының 4-4,5%-ына пара-пар көлемі адам өмірі үшін аса қауіпті саналады.

Созылмалы қан кетудің клиникалық көрінісі айқын емес. Қан кетудің бұл түріне көлемі үлкен емес, бірақ жиі-жиі қайталанатын және қаназдылыққа әкеп соқтыратын қан жоғалтуларды жатқызады.

Қан кетудің ауырлық дәрежесіне байланысты түрлері.

Қан кетудің науқастың өміріне қауіптілігі мен организмдегі қан айналысының бұзылу сипаты қан кетудің ауырлық дәрежесімен анықталатын болғандықтан, қан кетудің ауырлық дәрежесін анықтаудың маңызы аса зор. Қан кетудің ақыры үшін 2 фактордың шешуші маңызы бар: жоғалтқан қанның көлемі және қан кетудің жылдамдығы. Айналыстағы қан көлемінің (АҚК) 40%-дан (салмағының 4-4,5%) астамын жоғалту адам өмірімен сәйкессіз деп саналады.

Қан кетудің ауырлық дәрежесінің әртүрлі жіктеулері, негізінен 3- 4- дәрежелік жіктеулері қолданылады.

Дегенмен, қан жоғалтуды ауырлығына байланысты 4 дәрежеге бөлген ыңғайлы: жеңіл, орташа, ауыр, массивті (аса ауыр).

• жеңіл дәрежесі – АҚК-нің 10-12% жоғалтқан (500 -700 мл)
• орташа дәрежесі – АҚК-нің 15-20% жоғалтқан (1000 -1400 мл)
• ауыр дәрежесі – АҚК-нің 20-30% жоғалтқан (1500 – 2000мл)
• массивті дәрежесі – АҚК-нің 30%-дан астамын жоғалтқан (2000мл астам)

Қан жоғалту дәрежесін анықтаудың емдеу тактикасын және трансфузиялық емнің сипатын анықтау үшін маңызы зор.

Қан кетудің патогенезі

Қан жоғалтудың патогенезі өте күрделі, өйткені патологиялық және өтемдік (компенсаторлық) процестерге организм тұтас қатысады. Қан жоғалтудың патогенезін белгілі бір әмбебап (унитарлық) теориямен түсіндіру мүмкін емес.

Гемодинамикалық теорияға сүйенетін болсақ қан жоғалтудың патогенезіне біріншілік роль айналыстағы қан көлемінің азаюына тиесілі. Қанды көп мөлшерде жоғалту жүректен шығатын қанның минуттық көлемі мен қан айналысының жылдамдығының азаюына әкеп соқтырады, қан тамырларының жиырылуынан қан тамыр жүйесінің көлемі азаяды да, микроциркуляция мен тіндердің қанмен жабдықталуы бұзылады. Гипоксия өз кезегінде қан айналысын одан әрі нашарлата түседі, жүректің айдау қызметі әлсірейді, жүйелік орташа қан қысымы мен қан қысымының артерия – көктамырлық айырмашылығы төмендейді. Науқастың қарқынды қан кетуден санаулы минут ішінде өлуіне себеп қысым градиентінің төмендеуі, жүрекке қайтатын көктамырлық қанның күрт азаюы, қан айналысын реттейтін орталықтың салдануы және жүректің біріншілік тоқтауы.

Анемиялық теорияны жақтаушылар өлім қан кету кезіндегі айналыстағы эритроциттер тапшылығынан болатын оттегінің жетіспеушілігінен тыныс алу орталығының салдануынан (паралич) деп

санайды. Гипоксия алдымен сопақша мидың қызметіне әсер етеді және тыныс алу мен қан айналысы орталықтарын әлсіретеді.

Қан айналысының белді параметрлерінің азаюы өз кезегінде өмірлік маңызды ағзалар мен жүйелердің қызметі мен морфологиялық жағдайына әсер етеді.

Жедел қан жоғалту кезіндегі организмде болатын өзгерістер

I.Өтемдік – бейімделу механизмдері.

Қанның тамыр өзегінен ағып кетуі салдарынан организмде айналыстағы қан көлемі азайып – гиповолемия дамиды. Бұл құбылысқа жауап ретінде науқас организмінде бірсыпыра өтемдік – бейімделу механизмдері іске қосылады:

• Көктамыр жиырылуы (спазмы)
• Тіндік сұйықтардың қан тамырына құйылуы
• Тахикардия
• Несеп түзілісінің азаюы (олигурия)
• Гипервентиляция
• Шеткі (перифериялық) артериолоспазм

Тамырлық өзгерістердің механизмі қан тамырларының көлемдік, қысымдық және хеморецепторларының (қабылдағыштарының) рефлекторлық реакциясымен байланысты. Симпато – адреналдық жүйенің бұл механизмдердің дамуына әсері күшті. Жүрек пен ірі қан тамырларының көлемдік қабылдағыштарының тітіркенуі өз кезегінде гипоталамус құрылымдарының, гипофиз бен бүйрек үсті бездерінің белсенділігінің артуына түрткі болады. Симпато – адреналдық жүйенің әсерінен жоғарыда аталған өтемдік – бейімделу механизмдері іске қосылады.

1. Көктамыр жиырылуы (веноспазм). Көктамырлар – тамырлар арнасының негізгі сыйымдылық бөлігі, олардың ішінде айналыстағы қанның 70-75 пайызы орналасады. Қан кету кезінде көктамырлардың тонусының көтерілуі (веномоторлық әсер) айналыстағы қанның жоғалған бөлігінің 10-15 пайызын ғана өтейді.

Тіндік  сұйықтардың тамыр ішіне құйылуы.

Гиповолемия нәтижесінде дамитын жүректің айдауының азаюы мен артериолардағы жиырылу салдарынан капиллярлардағы гидростатикалық қысым төмендеп, тінаралық сұйық капиллярларға көшеді. Бұл механизм нәтижесінде қан кетудің алғашқы 5 минутында қан тамырларына айналыстағы қанның 10-15 пайызы қамтамасыз етіледі. Осылайша, қысқа мерзімді гемоконцентрациядан соң іле-шала гемодилюция дамиды.

Жедел қан кету кезіндегі аутогемодилюцияның мынадай әсерлері бар:

• гиповолемияның орнын толтырады;
• қанның реологиялық қасиеттерін жақсартады;
• деподағы эртроциттерді шайып шығарады және қанның оттегілік сыйымдылығын қалыпқа келтіреді.

Организмдегі физиологиялық деполарға іске қосылмайтын (барлық капиллярлардың 90 пайызы), негізінен қаңқа бұлшық еттерінің, бауырдың (АҚК 20 пайызы) және талақтың (АҚК 16 пайызы) капиллярлары жатады.

Жедел қан кету кезінде капиллярлар арқылы ығысатын сұйықтардың көлемі клеткадан тыс сұйықтар көлемінің 1/2 – 1/3 бөлігіне, 4-7 литрге дейін жетуі мүмкін.

Құрамы жағынан тінаралық сұйықтың қаннан айырмашылығы формалық элементтердің жоқтығы мен белоктың деңгейінің төмендігінде. Сондықтан, айналыстағы қан көлемінің тез қалыпқа келуіне қарамастан, қанның сапалық құрамы қалыпқа біртіндеп келеді.

3.Тахикардия.

Гиповолемия жүрекке қайтатын көктамырлық қан көлемінің, тиісінше жүрек айдауының да азаюына әкеп соғады. Осы кезде симпато – адреналдық жүйенің әсерінен дамитын тахикардия белгілі бір кезеңге дейін жүректің минуттық көлемін қалыпты деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік береді.

4. Несеп түзілісінің азаюы.

Гиповолемия гипофиздің несеп түзілуіне қарсы гормоны мен альдостеронның секрециясының күшеюіне түрткі болады. Мұның өзі судың қайта сіңуін күшейтеді, натрий мен хлор иондарының шығуы кідіреді. Несеп түзілуі күрт азаяды.

5. Гипервентиляция.

Бастапқы кезде бейімделушілік гипервентиляция кеуденің сору қызметін күшейтуге және қанның жүрекке қайтуын ұлғайтуға бағытталған. Сонымен қатар гипервентиляцияның дамуына қышқылдық – негіздік тепе – теңдіктің бұзылуының да әсері бар.

6. Шеткі (перифериялық) артериолоспазм.

Шеткі (перифериялық) артериолоспазм қан кету кезіндегі, ми, жүрек пен өкпені қанмен қамтамасыз етуге және жүйелік қан қысымын қолдауға бағытталған патологиялық және компенсаторлық реакциялар арасындағы өтпелі кезең.

Жоғарыда аталған компенсаторлық механизмдер АҚК қалыпты жағдайда ұстап тұруға жеткілікті дәрежеде болған жағдайда қан тоқтайды, біртіндеп ағзалар мен жүйелер қызметі қалыпқа келеді.

Егер жоғалтқан қан көлемі организмнің компенсаторлық мүмкіндіктерінен асып кетсе, кешенді патологиялық бұзылыстар дамиды.

II.Қан айналу жүйесіндегі өзгерістер.

1. Қан айналысының орталықтануы. Жедел қан кету қанның көлемінің, жүрекке қайтатын көктамырлық қанның және жүректің айдайтын қанының көлемінің азаюына әкеп соғады. Кейінірек симпато-адреналдық жүйе әсерінен бейімделу-өтемдік процестер

(веноспазм, артериоспазм және т.б.) іске қосылады. Басым көпшілігіне көптеген а-адренорецепторлары бар тері, іш қуысы ағзаларының, бүйректің артериолары жиырылады. Керісінше, тәж және ми артериялары бұл рецепторлар аз болғандықтан мұндай өзгеріске ұшырамайды. Осылайша, көктамыр мен артериолар тонусының жоғарылауына байланысты қан айналысының орталықтану процесі дамиды. Соңғысы қан кету кезінде ми, өкпе, жүрекке қажетті қан айналысын қамтамасыз ететін, жүйелік қан қысымын ұстайтын механизм болып табылады. Дегенмен, осындай жағдай ұзақ уақыт сақталса, шеткі аймақтағы тамырлар кедергісі өссе, аталған жағдай одан әрі өршиді: жүректің айдау қызметі нашарлайды, қанның бөлектенуі (секвестрациясы) және гиповолемия ұлғаяды.

2. Қан айналысының орталықсыздануы. Қан айналысының орталықтануы бауырдың, бүйректің және тері асты шел қабаттарындағы қан айналысының айқын түрде төмендеуімен қатар жүреді де, ағзалық жетіспеушілікке және зат алмасу процестерінің бұзылуына әкеп соғады. Қан айналысы төмендеген тіндерде гистаминнің, сүт қышқылының мөлшері көбейіп ацидоз дамиды. оз кезегінде соңғысы қан тамырларының (капиллярлардың) кеңейіп, оларда 10% астам қанның бөлектеніп қалуына (секвестрация) әкеп соқтырады. Осылайша, қан айналысының орталықтануы орталықсызданумен алмасып нәтижелі қан айналысы жоғалады, басқаруға көнбейтін гипотония пайда болып, науқас өледі.

Гиповолемияның дамуындағы маңызды звено микроциркуляция мен қанның реологиялық қасиеттерінің бұзылуы болып табылады.

3. Қанның реологиялық қасиеттерінің бұзылуы. Шеткі аймақтағы қан айналысы перфузиялық қан қысымы, айналыстағы қанның көлемі және қан тамырларының тонусына ғана тәуелді емес. Маңызды нәрсенің бірі қанның реологиялық қасиеттері ең алдымен оның тұтқырлығына байланысты. Пре- посткапиллярлардың тарылуы капиллярлардағы қан айналысын едәуір азайтады, эритроциттер мен тромбоциттердің агрегациясына қолайлы жағдай туады, яғни формалық элементтердің “сладжы” деп аталатын синдром дамиды. Ақырында қанның тұтқырлығы артады.

Тіндер гипоксиясы салдарынан ацидоздың артуы өз кезегінде прекапиллярлық қысқыштарды ашады, бұл кезде посткапиллярлық қысқыштар жабық күйінде қалып отырады. Бұл жағдайда капиллярларға келетін қан капиллярлар ішіндегі қысымды күшейтіп, сұйықты тінаралық кеңістікке айдайды, қан сол жерде одан сайын қойылып, оның тұтқырлығы арта түседі.

Осылайша, қанның қойылуы (гемоконцентация), стаз, ацидоз және гипоксия формалық элементтерден тұратын қантамырішілік агрегаттардың – эритроциттер мен тромбоциттер сладжының – пайда болуына, капиллярлар блокадасына, олардың қан айналысынан тысқары қалуына

ықпал етеді. Мұнын. өзі тіндер гипоксиясының үдеуі мен айналыстағы қанның бөлектенуімен бірге (секвестрациясына) (мұны тікелей емес қан кету деп атайды) айналыстағы қан көлемін одан әрі азайтады.

4. Зат алмасу процестеріндегі өзгерістер.

Жүйелік гемодинамиканың, микроциркуляцияның және қанның реологиялық қасиеттерінің бұзылуы тіндердегі қан айналысын нашарлатады. Тіндерге оттегін жеткізу азаяды, гипоксия дамиды. Зат алмасу процестерінің сипаты аэробтық типтен анаэробтық типке ауысады. Кребс циклына қосылатын пируват қышқылының мөлшері азаяды да, ол лактатқа айналады, мұның өзі гипоксиямен қатар тіндерде ацидоздың дамуына әкеп соғады. Ацидоз өз кезегінде микроциркуляцияны, ағзалар мен жүйелер қызметін бұзады. Бұлардан басқа, ұйқы безінің, ішектің және бүйректің гипоксиясы салдарынан қанға түсетін протеолитикалық ферменттер әсерінен белсенділігі артатын кинин жүйесінің атқаратын ролі ерекше.

5. Ағзалардағы өзгерістер

Микроциркуляцияның бұзылуы барлық ағзаларда, оның ішінде ең алдымен жүректе, өкпеде, бауырда және бүйректе патологиялық процестердің дамуына себеп болады.

Жүректің жиырылу қабілетінің нашарлауы, жүрек лақтырысының азаюы, организмдегі жағдайды одан әрі ушықтырады.

Өкпеде үдемелі тінаралық ісіну пайда болады және өкпе-мембраналық өкізгіштіктің бұзылуынан “шоктық өкпе” дамиды. Жедел қан кету кезінде бүйректегі қан айналысы, басым көпшілігіне кортикалдық қан айналысы нашарлайды, шумақтардағы қан қысымы төмендеп, шумақтық сүзілу (фильтрация) тоқтайды, яғни олиго- анурия дамиды. Жедел бүйрек шамасыздығы дамуы мүмкін.

Қан кету бауырдағы қан айналысын, оның ішінде артериялық қан айналысын нашарлатады. Бауырдың орталық бөліктерінде өліеттенулер пайда болады (центролобулярлық некроз). Бауыр қызметінің бұзылуынан трансаминазалар көбейеді, протромбин мен альбумин азаяды, кей жағдайларда сарғаю пайда болуы мүмкін.

Қан кетуді анықтау жолдары

Қан кетуді анықтау үшін оның жергілікті және жалпы белгілерін анықтай білу және арнаулы әдістерді қолдана білу керек.

1. Қан кетудің жергілікті белгілері.

Сыртқы қан кету кезінде диагноз қою қиындық тудырмайды, қан кетудің сипатын (артериялық, капиллярлық, көктамырлық), ал кеткен қанның мөлшеріне қарап көлемін оңай анықтауға болады.

Ішкі айқын қан кетулерді, анықтау қиынға түседі, өйткені қан әуелі ағзалар қуысына түсіп, біршама уақыттан соң ғана түсін өзгертіп шығады: өкпеден қан кеткенде қанды қақыру немесе көпіршікті қанмен, асқазаннан,

өңештен қан кеткенде “кофе тұнбасы” түстес құсықпен, ұлтабардан қан кеткенде қара түсті нәжіспен  білінеді.

Малина түстес немесе шие түстес, кейде алқызыл қан патологияның орналасқан жеріне байланысты тоқ, аш және тік ішектен қан кету кезінде болады. Бүйректен қан кеткенде несеп алқызыл түске боялады. Ішкі айқын қан кету кезінде қанның тез арада пайда болмайтынын есте тұтқан жөн және мұндай жағдайда қан кетудің жалпы белгілерін жақсы білумен қатар арнаулы әдістерді қолданған дұрыс.

Астыртын қан кетулерді анықтау айқын қан кетулерге қарағанда анағұрлым күрделі.

Астыртын қан кетулердегі жергілікті белгілерді 2 топқа бөледі:

1. Аққан қанның орналасқан жерін табу;
2. Жарақаттанған ағзалар қызметінің өзгеруін бағалау.

Аққан қанның орналасқан жерін табу оның орналасқан қуысына байланысты.

• Гемоторакс – кеуденің тиісті жағындағы перкуссиялық дыбыстың тұйықталуымен, тыныстың әлсіреуімен, кеуде аралығының ығысуымен және тыныс жетіспеушілік құбылыстарымен көрініс береді.
• Гемоперитонеум кезінде іш кебуі, іш қабырғасы жұмсақ болса да іш пердесінің тітіркену белгілері және іш қуысының төменгі жақтарында перкуссиялық дыбыстың тұйықталуы байқалады.
• Гемартрозда – буын көлемі ұлғаяды, буындағы қозғалыс күрт шектеліп, қозғалыс ауырсыну сезімін тудырады.
• Үлпершекте қан жиналуы (гемоперикард), миға қан құйылуы немесе субдуральдық гематома жоғалтқан қан мөлшері аз болғанмен, өмірлік маңызды ағзалалар қызметінің бұзылуымен қауіпті. Мысалы, жүрек тампонадасы мен неврологиялық асқынулар (мидың қысылуы).

2. Арнаулы зерттеу әдістері.

Бұл әдістер ішінде маңыздылары мыналар:

1. Диагностикалық пункциялар (буын, плевра қуысының пункциясы, лапароцентез, қынаптың артқы күмбезінің пункциясы);
2. Эндоскопия (эзофагогастродуоденоскопия, колоноскопия, цистоскопия, артроскопия, торакоскопия, лапароскопия).
3. Ангиография ( бұл әдіс сирек қолданылады, өйткені күрделі әдістердің біріне жатады, қан кету қарқыны мардымсыз болған кезде және қан тамырының жарақатының сипаты белгісіз болған кезде қолданылады.
4. Ультрадыбыспен тексеру
5. Компьютерлік томография, магнитті-ядролық резонанстық томография, магнитті-резонанстық томография. Бұл аталған әдістердің барлығы да қанның құйылған жерін анықтауға бағытталған әдістер.

Қан кетудің жалпы белгілерін анықтаудың маңызы өте ерекше. Біріншіден, ол (ішкі қан кетуді анықтау үшін) науқастың жағдайы ауыр және қан кетудің себебі белгісіз болғанда ішкі қан кетуді анықтау үшін қажет.

Екіншіден, жалпы симптомдар негізінде жоғалтқан қан көлемі болжамды түрде анықталады. Соңғысының емдеу тактикасы мен оның сипатын анықтауда маңызы зор.

Қан кетудің классикалық симптомдары:

Шағымдары:

• әлсіздік;
• бас айналуы, отырған немесе түрегелген кезде;
• көз қарауытады, көз алдында «шіркейлер» елестейді;
• ауа жетіспеушілік сезімі;
• мазасыздану;
• жүрек айну;

Объективті белгілері:

• тері жамылғысының бозаруы, салқын тер басуы, шеткі аймақтардың көгіс тартуы (акроцианоз);
• науқастың қимылының азаюы (гиподинамия);
• жүрек соғуының жиілеуі (тахикардия), жіп тәрізді пульс;
• артериялық қан қысымының төмендеуі;
• ентігу;
• несеп түзілуінің азаюы;

3. Лабораториялық көрсеткіштер:

Қанның мына көрсеткіштері бағаланады:

1. Шеткі қан құрамындағы эритроциттер саны. Қан кетудің бастапқы кезінде қалыпты күйде қалуы мүмкін. Кейде, деподағы эритроциттер мобилизациясынан соң көтеріңкі болуы да мүмкін. Қалыпты жағдайда аталған көрсеткіш 4,0-5,0 млн/л тең. Бірақ, кейінірек қан кету жалғаса берсе бұл көрсеткіш эритроцитттерді жоғалту мен аутогемодилюция салдарынан төмендей береді
2. Шеткі қан құрамындағы гемоглобин аутогемодилюцияға байланысты төмендейді. Қалыпты жағдайда оның деңгейі 125-160 г/л тең.
3. Гематокрит – формалық элементтер көлемінің жалпы тұтас қан көлеміне қатынасы. Қан кету кезінде төмендейді. Қалыпты жағдайдағы деңгейі – 44-47% тең.
4. Қанның жеке салмағы. Тәжірибеде сирек анықталады. Қан кету кезінде бұл көрсеткіш төмендейді. Қалыпты жағдайда 1057-1060 тең.
5. Жоғалтқан қанның көлемін бағалау. Қан кетіп жатқан науқастың жағдайының қатаңдығы мен оны емдеу тактикасы осы жоғалтқан көлеміне байланысты. Оның ішінде айналыстағы қан көлемін анықтаудың маңызы зор. Айналыстағы қан көлемінің құрамына барлық формалық элементтер мен плазма кіреді.

Айналыстағы қан көлемінің 55-60% плазма, 40-45% қанның формалық элементтері құрайды. Айналыстағы қанның көлемінің 80% жүрек-қантамыр жүйесінде, 20% паренхиматоздық ағзаларда орналасады. Ал қан көлемін қантамырларына бөлетін болсақ: көктамырда 70-80%, артерияларда 15-20%, капиллярларда 5-7,5% қан бар. Айналыстағы қан көлемін белгілі бір адамда анықтау үшін бірқатар әдістер ұсынылды. Орташа есеппен айналыстағы қан көлемі 5-6 литрге тең. Сау адамдарда дененің 1 м² 2,8 литр қан тиесілі, әйелдерде бұл көрсеткіш 2,4 литрге тең.

Ер адамдарда айналыстағы қан көлемі дене салмағының 7,5% құрайды, бұл көрсеткіш әйел адамдарда 6,5% тең. Дене салмағының 1 кг-на ер адамдарда 70 мл қан болса, әйелдерде 65 мл қан болады. Айналыстағы қан көлемін дәл анықтау үшін бояғыш заттар (Эванс көгі) мен радиоизотоптық әдісті пайдаланады. Дегенмен, бұл әдістер клиникада сирек қолданылады. Өйткені қан кетіп жатқан науқасты тексеруге уақыт тапшылық етеді.

Жоғалтқан қанды анықтау әдістері

Жоғалтқан қанды анықтаудың тікелей әдістері бар:

• Сыртқы қан кету кезінде аққан қанның мөлшерін анықтау.
• Пайдаланылған таңғыш материалдардың салмағын анықтау;

Бірақ, бұл әдістердің барлығы да дәл емес және беретін мәліметі мардымсыз. Айналыстағы қанды жоғалту дәрежесінің салыстырмалы көрсеткішін анықтаудың жоғарыдағы көрсеткіштерге қарағанда бағалылығы жоғары.

Жоғалтқан қанның көлемін лабораториялық көрсеткіштерге қарап бағалау бүгінде клиникада кеңінен қабылданған (қанның жеке салмағы, НВ, Н).

Айналыстағы қан көлемінің тапшылығын орталық вена қысымын өлшеу арқылы шамамен анықтауға болады. Қалыпты жағдайда бұл көрсеткіш 5-10 мм.су бағанасына тең. Оның қалыптағы деңгейден төмендеуі айналыстағы қан көлемінің 15-20% жоғалтқанда байқалады. Бірқатар клиницистер қан жоғалту көлемін анықтау үшін полиглюкин сынамасын пайдаланады: көктамырға ағысты түрде 200 мл полиглюкин жіберіп орталық вена қысымын өлшейді. Егер төмен орталық вена қысымы көтерілсе қан жоғалту дәрежесі орташа, егер көтерілмесе – массивті.

Әртүрлі дәрежедегі қан жоғалтудың клиникалық белгілері:

1. Қан жоғалтудың жеңіл дәрежесінде клиникалық белгілер болмайды.
2. Орташа қан жоғалту дәрежесінде тамыр соғуы минутына 100 ретке жиілейді, қан қысымы төмендейді, шеткі вазоконстрикция белгілері пайда болады.
3. Ауыр дәрежеде тамыр соғуы минутына 120 ретке жиілейді, қан қысымы 100 мм. сын. бағ. төмен, салқын тер басады, ентігу пайда болады, шеткі ағзалар көгіс тартады, несеп түзілуі азаяды.
4. Массивті қан жоғалтқанда тамыр соғуы минутына 120 реттен астам, қан қысымы 60 мм. сын. бағ., тері күрт қуқылданады, несеп бөлінбейді, ступор пайда болады.

Геморрагиялық шок туралы ұғым

Геморрагиялық шок – гиповолемиялық шоктың бір түрі. Клиникалық көрінісі айналыстағы қанның 20-30% жоғалтқан кезде пайда болады және организмнің бастапқы жағдайына көп байланысты болады.

Геморрагиялық шокты 3 сатыға бөлінеді:

• 1 сатысы – өтемді (компенсациялық) қайтарымды шок.
• 2 сатысы – өтемсіз (декомпенсациялық) қайтарымды шок.
• 3 сатысы – қайтарымсыз геморрагиялық шок.

Өтемді шок жоғалған қан көлемін организмнің өтемдік-бейімделу мүмкіндіктері толық орнын толтырумен сипаттталады.

Өтемсіз шокта қан айналысының бұзылыстары тереңдей түседі, артериялар спазмы орталық гемодинамиканы, артериялық қан қысымын қажетті деңгейде ұстап тұра алмайды. Кейінірек тіндерде метаболиттердің жиналуынан капиллярлар салданып, қан айналысы орталықсызданады.

Қайтарымсыз геморрагиялық шок  ұзақ, басқаруы қиын гипотониямен (12 сағаттан астам), инфузиялық-трансфузиялық терапияның нәтижесіздігімен және көп ағзалық шамасыздықпен сипатталады.

Қан кетуді тоқтату

Қан кету науқас өміріне қауіпті және ол шұғыл түрде тоқтатуды қажет етеді.

Қан кету кезінде хирург 3 негізгі мәселені шешуге тырысуы тиіс:

1. Қысқа мерзім ішінде уақытша болса да қан кетуді тоқтатуы немесе азайтуы тиіс. Осылайша науқас өміріне төнген қауіпті сейілтуі тиіс.
2. Организм жүйелері мен ағзаларына зиян келтірмеуге тырыса отырып, қан кетуді сенімді түрде тоқтатуы керек.
3. Организмде қан жоғалту салдарынан болатын бұзылыстарды қалпына келтіру қажет.

Хирургтің алдындағы осы аталған мәселелерге байланысты қан тоқтатудың барлық түрлерін 2 топқа бөледі: уақытша және түпкілікті.

Қан тоқтатудың уақытша әдістері бірінші мәселені шешуге бағытталса, түпкілікті әдістер екінші мәселеге бағытталған. Қан кету кезінде организм сыртқы көмексіз өздігінен қан тоқтатуға тырысады, яғни организмде спонтанды қан тоқтату (гемостаз) жүйесі бар. Организмде гемостаз 3 негізгі механизм арқылы жүзеге асырылады:

1. тамырлар реакциясы
2. тромбоциттер белсенділігі
3. қанның ұю және ұюға қарсы жүйелері (плазмалық механизм)

1. Тамырлар реакциясы.Қан тамыры жарақаттанған кезде өздігінен жиырылады (вазоконстрикция) – жарақаттанған тамыр тонусы жоғарылайды. Сонымен қатар, эндотелий жарақаттанғанда, қабыну немесе аллергиялық өзгерістерге ұшыраса, қан тамырының ішкі қабатының гидрофобтық қасиеттері төмендейді. Осындай жағдайлар қалыпты жағдайда тамырішілік ұю мен ұйыған қанды ерітуге кедергі келтіреді. Гемостазды қамтамасыз етудегі маңызды сәттің бірі – гемодинамиканың жағдайы. Жүйелік гемодинамиканың массивті қан кетудегі өзгерістеріне қан тамырының жиырылуы, қанның реологиялық қасиеттерінің бұзылуы, артериялық қан қысымының төмендеуі жатады. Бұл аталған процестердің барлығы да қан айналысының жылдамдығын төмендетіп, тамырлардың бітелуіне (тромбозына) себеп болады.

2. Тромбоциттер белсенділігінің артуы немесе гемостаздың клеткалық механизмдері.

Бұл механизмнің 3 фазасы бар:

• Тромбоциттер адгезиясы – тромбоциттердің қан тамырының ішкі қабатының жарақаттанған жеріне шөгіп бекуі. Бұл процесс жарақаттанған жердегі электр потенциалының өзгеруімен сабақтасты.
• Тромбоциттер агрегациясы – тромбоциттер жарақаттанған жерге көптеп жиналып, қанның келуін шектейді.

Агрегацияға ұшыраған тромбоциттердің тромбинмен және фибринмен өзара әсерлесу нәтижесінде тромбоциттік қан ұйық түзіледі. Тромбоциттік қан ұйық коагуляция белоктарының кешенін жасақтайтын бет түзейді.

3. Қанның үю және ұюға қарсы жүйелері (плазмалық механизм).

Қанның үю жүйесінің негізінде А.А. Шмидттің (1861ж.) классикалық ферментативтік теориясы жатыр. Бұл теория әрдайым жаңа мәліметтермен толықтырылып отыр.

Қанның үю процесі 3 фазадан тұрады:

1. фазасы – қанның және тіндік тромбопластиннің түзілуі (3-5 минутқа созылады, ал келесі 2 фазасы болса 2-5 секундтан аспайды).
2. фазасы – протромбиннің тромбинге айналуы.
3. фазасы – фибриннің түзілуі.

Нәтижесінде, қан кету кезінде қан тамырының жарақаттанған жерінде тез арада тромбоциттік қан ұйық түзіліп, оның үстіне фибрин «отырады». Осылайша, қан кету сенімді түрде тоқтатылады.

Қан кетуді уақытша тоқтату

Тәсілдері: Қан тоқтатудың уақытша әдістерінің барлығы да механикалық болып табылады.

Оларға мыналар жатады: қыл бұрау салу, артерияларды саусақпен басу, аяқ-қолды мейлінше бүгу, қысып таңу, жараға тығын салу, аяқ-қолды жоғары ұстау, қанап тұрған тамырға қысқыш салу, уақытша шунттау.

1. Қыл бұрау салу. Қан тоқтатудың сенімді тәсілі.

Көрсеткіштері:

• аяқ-қолдағы артериялардан қан кету;
• аяқ-қолдағы кез-келген масситві қан кету.

Қыл бұрау салудың ережелері:

1. Қыл бұрау салар алдында аяқ-қолды жоғары көтеру керек.
2. Қыл бұрауды жарадан жоғары жерге және мейлінше оған жақын жерге салу керек.
3. Қыл бұраудың астына мата (киім) салу керек.
4. Қыл бұрау салған кезде оны біркелкі соза отырып 2-3 айналым жасау керек және айналымдары бір-бірінің үстіне жатпауы тиіс.
5. Қыл бұрау салғаннан кейін оның салынған уақытын дәл көрсетіп жазу керек.
6. Дененің қыл бұрау салған жері қарауға қолайлы болуы тиіс.
7. Қыл бұрау салынған жаралылар бірінші кезекте тасымалданады және оларға бірінші кезекте көмек көрсетіледі.
8. Қыл бұрауды алдын-ала ауыртпайтын дәрі берілген соң ғана босату керек.

Қыл бұраудың дұрыс салынғандығының белгілері.

• Қан кетудің тоқтауы;
• Шеткі пульсацияның жойылуы;
• Аяқ-қолдың бозарып мұздауы.

Қыл бұрауды аяқта 2 сағаттан артық, ал қолда 1,5 сағаттан артық ұстауға болмайды. Булай болмаған жағдайда аяқ-қолда ишемия салдарынан өлі еттену процестері дамуы мүмкін. Жаралы адамды ұзақ уақыт тасымалдау қажет болғанда қыл бұрауды әр сағат сайын 10-15 минутқа босатып отыру қажет. Қыл бұрауды босатқанда қан тоқтатудың басқа уақытша әдісін қолдану керек (саусақпен басу).

2. Артерияны саусақпен басу.

Мейлінше қарапайым және қосымша құрал-сайман қажет етпейтін әдіс. Бұл әдістің артықшылығы – тез арада қолдануға болатындығында, ал кемшілігі оны 10-15 минут ішінде ғана, яғни қысқа мерзім ішінде қолдануға болатындығы. Артерияны саусақпен басуға (қысуға) негізгі көрсеткіш сол тиісті артерия бассейнінен массивті артериялық қан кету. Саусақпен артерияны басу шұғыл жағдайда, қан тоқтатудың басқа түріне дайындау кезінде уақыт ұту үшін, мысалы, қыл бұрау салуға дайындық кезінде таптырмайтын әдіс. Аталған әдісті тез және ұтымды пайдалану үшін

артериялардың орналасқан жерін, олардың сыртқы нобайларын және оларды қысатын сүйекті түзілістердің нүктесін жақсы білу қажет. Олар топографиялық анатомия мен жедел хирургия әдебиеттерінде жеткілікті дәрежеде келтірілген.

2. Аяқ-қолды мейлінше бүгу.

Бұл әдіс сенімді емес, дегенмен жарақаттау дәрежесі аз. Бұл әдіс аяқ-қол сегменттерінің ірі буындардан төмен орналасқан жерлерінен қан кеткенде нәтиже береді. Мысалы, ұршық буынын сан артериясынан қан кеткенде, тізе буынын аяқ басы мен балтырдан, иық буынын – қол басы мен білектен қан кеткенде мейлінше бүгу керек.

Аяқ-қолды жоғары ұстау әдісін капиллярдан немесе көктамырдан қан кеткенде қолданады. Әдіс өте қарапайым.

3. Қысып таңу.

Бұл әдісті қолдану үшін дәке мен таңғыш материалдар қажет. Қысып таңу әдісі көктамырлар мен ұсақ қан тамырларынан, әсіресе аяқтың кеңейген көктамырларынан қан кеткенде таптырмайтын әдіс.

4. Жараны тығындау (тампонада).

Қуысты жараның ұсақ тамырларынан, капиллярлардан, көктамырдан қан кеткенде, әсіресе операция кезінде жиі қолданылатын шара.

5. Қанап тұрған тамырға қысқыш салу.

Негізінен операция кезінде қолданылатын әдіс. Бұл әдіс сенімді, қарапайым, нәтижелі, сондықтан кең таралған. Бірақ қысқышты ұқыпты және көзбен бақылап отырып салу керек. Өйткені, қысқыш езулерінің арасына магистралды қан тамыры немесе нерв түсіп кетуі мүмкін.

6. Тамырды уақытша жалғау.

Бұл әдіс магистралдық қан тамырлары жарақаттанған кезде қолданылады. Аталған тамырларда қан айналысының тоқтауы науқастың өміріне қауіп төндіруі немесе басқаша да қиын жағдайлар тудыруы мүмкін. Бұл әдісті хирург тамыр тігісін білмеген жағдайда, аудандық аурухана жағдайында және науқасты тасымалдау үшін ұзақ уақыт қажет болғанда қолданса әбден дұрыс болады. Магистралдық қан айналысын сақтау және ишемияны болдырмау үшін хирург жарақаттанған тамырларға түтік (полиэтилен, әйнек) қойып бекітеді. Науқасты тасымалдаған кезде аяқ – қолды бекітіп, антикоагулянттар тағайындау қажет.

Қан кетуді біржола тоқтату

Тәсілдері. Қан кетуді түпкілікті тоқтатудың әдістері табиғатына орай механикалық, физикалық, химиялық және биологиялық болып бөлінеді.

Механикалық әдістер – ең сенімділері.

• тамырды жара ішінде байлау (ең дұрысы осы әдіс);
• тамырды бастауынан байлау: жарақаттанған жердің жоғары жағындағы ірі магистралдық діңгек тамырды байлау жөнінде сөз қозғалып отыр. Бұл әдістің ең бір кемшілікті жері – жарақат ішінде байлауға қарағанда қан айналысынан айырылатын тіндер көлемінің үлкендігі. Әдіс амалсыз шара ретінде ғана қолданылады.

Тамырды бастауынан байлауға көрсеткіштер:

• көлемді бұлшық ет массивтерінен қан кетуі кезінде қантамырының ұшының жараның ішінен табылмауы;
• іріңді немесе шірулік жарадан екіншілік аррозиялық қан кетуі.

2. Қан тамырын көктеп тігу.

Қанап тұрған тамыр жара ішінде көрінбесе және оны қысқышпен қысу мүмкін болмағанда тамыр айналасындағы тіндерге бүрме немесе 2-тәріздес тігіс салынады да қысып байланады. Бұл әдіс – тамырды көктеп тігу әдісі.

3. Қан тамырын бүрау, қысып езгілеу.

Ұсақ қан тамырларынан қан кеткенде қолданылады. Тамырды бұраған кезде оның жарақаттанып қан ұйық (тромб) түзілуіне негізделген әдіс.

4. Жараны тығындау, қысып таңу – бұл аталған әдістер қан тоқтатудың уақытша әдістері болғанмен кейде түпкілікті әдіс ретінде де қолданылуы мүмкін.
5. Тамыр ішіне эмбол енгізу (эмболизация). Эндоваскулярлық хирургияның әдістерінің бірі болып табылады. Тамырды Сельдингер әдісімен катетеризация жасаған соң, жарақаттанған аймаққа артерияның қуысын бітейтін жасанды эмбол жеткізіледі (спираль, спирт, химиялық заттар, полистирол).
6. Қан кетумен күресудің арнаулы әдістері. Операциялардың жекелеген түрлері – спленэктомия (талақ жарақаттанғанда), асқазан резекциясы (жарадан қан кеткенде) да қан тоқтатудың механикалық әдістеріне жатады.

7. Қан тамырын тігу және тамыр реконструкциясы.

Қан тоқтатудың бұл түрлері ірі қан тамырлары жарақаттанған кезде қан айналысының тоқтауы науқас өміріне қолайсыз жағдайларға әкеп соғатын болған кезде қолданылады.

Қан тамырын тігудің 2 түрі бар: қолмен тігіс салу және мехникалық тігіс.

Тамыр жарақатының сипатына қарай бүйірлік тігіс, жамау салынады, тамыр резекциясы жасалады, ұштастырып анастомоз салынады. Қан тамырының реконструкциясына протез немесе шунт ретінде өз көктамыры (аутовена), синтетикалық материалдар пайдаланылады.

Қан тамырларына жасалатын операцияларға мынадай талаптар қойылады:

• герметикалылығы өте жоғары болуы тиіс;
• қан айналысының бұзылуы болмауы тиіс (тарылу, құйынды ағыс);
• тігіс материалдары тамыр ішіне неғұрлым аз кіріп тұруы тиіс;
• қан тамыр қабырғасының қабаттары бір-біріне мейлінше сәйкес келуі тиіс.

Барлық әдістердің ішінде ең қолайлысы тамырды тігу екенін атап өткен жөн. Өйткені, осы әдісті қолданғанда ғана тіндердің қанмен жабдықталуы бастапқы күйінде сақталады.

Физикалық әдістер. Бұл әдістерді басқаша термиялық әдіс деп те атайды. Өйткені, бұл әдістер жоғары немесе төмен температуралар әсерлерін пайдалануға негізделген.

1. Төмен температураны қолдану – оның гемостатик ретіндегі механизмі – тамыр жиырылуына (спазмына),қан айналысының баяулап, тамыр тромбозының пайда болуына негізделген және 3 түрде қолданылады:

• Жергілікті гипотермия (мұз салған шөлмек басу, салқын ерітінділерді сүмбе (зонд) арқылы жіберу.
• Криохирургия хирургияның арнаулы саласы. Бұл әдісте өте төмен температураларды пайдаланады. Жергілікті мұздатуды миға, бауырға операция кезінде және қантамырларының ісігін емдеу ісінде пайдаланады.

2. Жоғары температура әсерін қолдану.

Жоғары температураның гемостатикалық әсерінің механизмі – тамыр қабырғасының белоктарының коагуляциясы, қанның ұюының жеделдеуі.

Қолданыста мынадай түрлері таралған:

• Ыстық ерітінділер түрінде (операция уақытында паренхиматоздық ағзалардан қан кеткенде);
• Диатермокоагуляция. Әдіс қан тамыры қабырғасын күйдіріп коагуляция жасау үшін жоғары жиілікті электр тогын пайдалануға негізделген.
• Лазерлік фотокоагуляция, плазмалық скальпель – хирургиядағы жаңа технологияға жататын әдіс. Бұл әдіс те коагуляциялық некрозға негізделген. Дегенмен, диатермокоагуляцияға қарағанда жұмсақ және мөлшерлеуге мүмкіндік бар.

Химиялық әдістер.

Химиялық, биологиялық әдістердің барлығы да қолдану тәсіліне қарай жергілікті және жалпы әдіс болып 2 бөлінеді.

Химиялық жергілікті қан тоқтататын (гемостатикалық) заттар асқазан мен басқа да кілегей қабықтардан қан кетуді тоқтатуға пайдаланылады. Оларға төмендегілер жатады:

1. Сутегінің асқын тотығы – қан ұйық (тромб) түзілуін жеделдету арқылы әсер етеді.
2. Қан тамырын тарылтатын заттар – адреналин. Тіс жұлғанда қан кетудің алдын-алу үшін пайдаланады, асқазанның кілегей қабығының астына жіберіледі.
3. Фибринолиз ингибиторлары – эпсилон-аминокапрон қышқылы. Асқазаннан қан кеткенде оның ішіне сүмбе арқылы жіберіледі.
4. Желатинаның препараттары – гемаспон, көпіршіктелген желатинадан тұратын губка. Қан тоқтауын жеделдетеді. Өйткені тромбоциттер желатинмен жанасқан кезде ыдырайды да, қан ұюын жеделдететін факторлар босап шығады.
5. Балауыз. Тығындаушы материал. Бастың жалпақ сүйектеріне «жапсыруға» пайдаланады.
6. Карбазохром. Капиллярлық немесе паренхиматоздық қан кетуде пайдаланады. Қан тамырларының өткізгіштігін азайтады, микроциркуляцияны қалыпқа келтіреді. Жараның бетіне аталған препаратпен шыланған салфеткалар жапсырады.

7.Резорбциялық әсері бар гемостатикалық заттар.

Негізгі препараттары:

1. Фибринолиз ингибиторлары – эпсилон-аминокапрон қышқылы.
2. Кальций хлориді -гипокальциемияда қолданылады (кальций қанның ұю факторларының бірі).
3. Тромбопластиннің түзілуін жеделдететін заттар – дицинон, этамзилат.
4. Арнайы әсері бар препараттар (питуитрин, – жатырдан, өңештің варикозды кеңейген көктамырларынан қан кеткенде).
5. К витаминінің синтетикалық аналогтары (викасол). Протромбиннің синтезіне әсер етеді. Әсіресе, бауыр қызметі бұзылған кезде қолданылады.
6. Қан тамыр қабырғасының өткізгіштігін қалыпқа келтіретін заттар (аскорбин қышқылы, карбазохром, рутин).

Биологиялық әдістер.

1. Жергілікті қан тоқтату әдістері 2 түрге бөлінеді:

• Организмнің өз тіндерін пайдалану – май, бұлшық ет тіндері жиі қолданылады. Өйткені бұл тіндер тромбопластинге бай тіндер.
• Биологиялық табиғатты заттарды пайдалану. Әдетте, гомо- гетерогендік плазманы пайдаланады. Кейде плазмға коллагенді қосады.

Негізгі препараттары:

1. Тромбин – тек қана жергілікті түрде қолданылады. Ұнтақ, ерітінді түрінде пайдаланады және басқа гемостатикалық заттардың құрамына кіреді. Асқазаннан қан кеткенде басқа заттарға қосып пайдаланылады (сүмбе арқылы тромбин, ЭАКҚ, фибриногеннен тұратын салқындатылған қоспа жіберіледі).
2. Фибриноген – таза күйінде гемостатикалық зат ретінде қолданылмайды. Тромбинмен бірге жергілікті гемостатикалық заттар мен фибрин клейінің құрамына кіреді.

3 Гемостатикалық губка – лиофилизация жасалған плазмадан тұрады. Кейбір түрлерінің құрамына тромбин, Са иондары, антисептиктер кіреді. Гемостатикалық белсенділігі жоғары.

2. Жалпы әсер ету әдістері.

Бұл топқа тромб түзілуін жеделдететін биологиялық текті заттар жатады.

Негізгі препараттары:

• фибринолиз игибиторлары;
• қан құю (гемостатикалық доза 200 мл);
• плазма құю;
• тромбомасса құю;
• антигемофильдік плазма, криопреципитаттар.

Қорыта келе, қан кетіп жатқан науқасты емдеу әрқашанда кешенді болуы тиіс.

Қан кетіп жатқан науқасты емдеу мынадай кезеңдерден тұрады:

1. Қан кетуді механикалық жолмен тоқтату мен операцияға көрсеткіштер туралы сұрақты шешу.
2. Жергілікті қан тоқтату әдістерінің мүмкіншілігін анықтау ( коагуляция, салқын гемостатикалық препаратарады пайдалану).
3. Кешенді консервативтік ем.

Кешенді консервативтік емнің негізгі звенолары төмендегідей:

• Орнын толтыруға бағытталған терапия (АҚК және эритроциттердің орнын толтыру); Орнын толтыру терапиясының көлемі мен құрамы жоғалтқан қанның көлеміне тікелей байланысты.
• Негізгі гемостатикалық терапия (жалпы әсерлі химиялық және биологиялық әдістерді қолдану керек).
• Ацидозбен күрес (150-300 мл сода ерітіндісін құю).
• Организмнің негізгі ағзалары мен жүйелерінің қызметін қолдауға бағытталған симптомдық терапия (ең алдымен, жүрек-қантамыр, өкпе және бүйрек).

Ұқсас материалдарды қарай кетіңіз:

1. Қан ағу түрлері. Қан тоқтату. Шок.
2. Қан құю
3. Гинекология тәжірибесінде қан кету
4. Өкпеден қан кету
5. Өкпеден қан кету кезіндегі жедел жәрдем
6. Акушерлік қан кету
7. Ішке қан кету кезіндегі көмек
8. Мұрыннан қан кету. Тампонада
9. Асқазан ішек жолдарынан қан кету